بهبود فروشگاه

ساختارهای کتابخانهای برای آموزشهای الکترونیکی

ناصر مزینی

mozayani@iust.ac.ir

احمد غلامی

gholami@iust.ac.ir

چکیده

ما در مقاله ساختارها لازم اطلاعرسانی در حوزه کتابخان ای را برا پشت بان آمـوزشهـای الکترون کـ مطرح ساخته . بر اساس گزارش نه تنها مبان متداول کتابخان ای به کل حذف نمیشوند بلکـه ضـرورت وجود بعض ساختها تخصص را نشان داده تصو صرفا مجاز را برا خدمات کتابخان ای تال کاملا منتف شمرد ایم. در تایی تاک بر ابزارهای عمـوم اطـلاعرسـانی جـستجو اطلاعـات مثـل نترنت نشان داده اجزا گر برا پشت بان کتابخان ای دانش پـذ ران الکترون کـ لازم اسـت کـه شامل بخش از سرو های متداول کتابخانها ول به شکل اصلاح شده جموع ای از سـرو هـای تال گر است.

مقدمه

یک از زیرساختها لازم برا اجرا آموزشها تخصص یا آکادمیـک، خـدمات کتابخانـ ای اسـت. وجـود کتابخان های گوناگون ساختارها اطلاعرسانی کوچک بزرگ متعدد در تمام دانشگاه ها دنیا شاهد این مدعا است. تردید یست در حوزه آموزش الکترونیک نیز این نیاز وجود داشته حت به شکل فعال تر ایفـا نقش مینماید. نکت ای که در مطلع نوشتار باید به آن اشاره نمود این تفکـر مغالطـهآمیـز اسـت کـه بـا وجـود اطلاعات دیجیتال رو وب ابزار اینترنت دیگـر نیـاز بـه کتابخانـه نیـست دانـشآمـوزان دانـشجویان میتوانند بطور کامل نیاز خود را از این طریق مرتفع نمایند . بدیه است یک کتابخانه فقـط مخزنـ از منـابع اطلاعات نیست بلکه مجموع ای از خدمات اطلاعرسانی کتابخان ای اعم از سنت دیجیتـال را نیـز شـامل میشود که در نوع خود تخصص بوده در کیفیت کمیت استفاده از مخازن اطلاعات نقش بسزای دارد. یـاز به وجود اجزاء ارتباط آنها مستلزم وجود ستم بنام کتابخانه است که مد وظائف مورد نظـر را بعهده دارد . خدمات چون مجموعهسازی نمایـهسـازی فهرسـت نویـس خـدمات مرجـع امانـت بـین کتابخان ای ... فعالیتهای هستند که اگرچه در عصر کنون تا حدود زیاد متحول شده با کمـک کـامپیوتر داد های دیجیتال شکل جدید بخود گرفت اند لیکن یک کتابخانه بدون آنها بهیچ وجه قابـل تـصور نیـست ابدا" در محیطهای اطلاعات عموم مثل اینترنت قابل استحصال نیست. نکته دیگر که در مقدمه مقاله بایـد تصریح شده در ذهن خواننده تبیین گردد توضیح اصطلاح کتابخانه دیجیتال اسـت . بـرا کتابخانـه دیجیتـال تعاریف تعابیر متعدد ارائه شده ول در هیچیک از آنهـا فقـط بـه یـک مخـزن اطلاعـات دیجیتـال بـسنده نمیشود بلکه کلیه خدمات تخصص اطلاعرسانی فوق الذکر به عنوان پیش نیاز بهره بردار از ایـن اطلاعـات وجود داشته در واژه کتابخانه مستتر است. عـلاوه بـر آن هنـوز خـدمات دیجیتـال کتابخانـ ای بطـور کامـل پاسخگو نیاز مراجعان نبوده بخشها قابل توجه از خدمات سنت کماکان باید در سرویس باشـند. از یـک دیدگاه وانشناسانه گفته میشود: "حداقل در یک ده ه آینده تمایل به تورق کتاب در وجود انـسان بـاق خواهـد ماند" . ضمناً بر اساس مطالعات مختلف که سالها اخ انجام شده است استفاده از متون چاپ نـسبت به رسان های گر به دلا متعدد مطلوب کارآیی شتر دارد . بنابراین یک کتابخانه امروز برا پشتیبان آموزشها الکترونیک باید اجتماع از خدمات سنت دیجیتـال را مشتمل شده به نحو مناسب خدمات لازم را در اختیار متقاض قرار دهد. در ادامـه مقالـه ابتـدا بـه جایگـاه خدمات دیجیتال در کتابخانه میپردازیم سپس به موضوع اینترنت نقش آن در خـدمات اطـلاعرسـانی اشـاره میکنیم. در بخش بعد ساختارها لازم برا یک کتابخانه مناسب جهت پشتیبان آموزشها الکترونیکـ را معرف میکنیم در خاتمه نیز جمعبندی این مبحث ارائه خواهد شد. جایگاه خدمات دیجیتالی در کتابخانه ها با پیشرفتها فناور اطلاعات تکنولوژیها وابسته در سالها اخیـر روز بـروز شـاهد افـزایش حجـم نـوع خدمات الکترونیک دیجیتال در کتابخانه ها هستیم. ابزارها نرمافزار سختافزار سـهم بـه سـزای در تسریع تسهیل خدمات کتابخان ای داشت اند. در این مقال قصد نداریم در خصوص کتابخان های الکترونیک یا دیجیتال تعریف ارائه نمود یا آنها را توصیف کنیم چرا که این موضوع خود بحث مفصل را طلبیده تعـاریف واژگان مربوطه بسیار متنوع است . قصد ما در این بحث ذکر مزایای است که بطـور کلـ در ایـن سـاختارها  تعاریف کتابخانه های الکترونیکی، کتابخانه های مکانیزه، کتابخانه های دیجیتالی، کتابخانه های مجازی ... بسیار متنوع بوده از منظرهای گوناگون مطرح شد اند. جهت آشنایی بیشتر با این تعابیر خواننده را به منابعی از جمله رجع  ارجاع میدهیم.

نوین کتابخان ای بدست آمده به کتابخان های سنت افزوده شد اند. ویژگیها محاسـن خـدمات دیجیتـال در کتابخانه ها را بطور خلاصه میتوان در عناوین ذیل بر شمرد :

? تسهیل در دسترسی

با در دسترس قرار گرفتن کامپیوترها شبکه اینترنت قاعدتاً بـسیار از جابجـای هـا جهـت اسـتفاده از منـابع کتابخان ای حذف شده یا به شدت کاهش یافته است. کاربر میتواند از محل کار یا سـکونت خـود در شـهرها دوردست منابع کتابخانه را جستجو رزرو نماید. صفهای مراجعه پاسخگوی حضور به مراجعین غیـره تـا حد زیاد حذف شده بخش قابل توجه از خدمات کتابخان ای از راه دور در اختیار کـاربر قـرا گرفتـه اسـت خصوصاً اینکه این بخش از خدمات شبانه روز بوده تعطیل ندارد بنابراین دسترس بـه آنهـا کـاملاً تـسهیل گردیده است.

* تسریع در استفاده از منابع

کاربران از طریق کامپیوتر اینترنت به بخش قابل توجه از خدمات کتابخان ای دسترس پیـدا کـرده بـدین جهت در مقایسه با مراجعات حضور بهره برداریها سنت سرعت بهره بردار فـوق العـاده افـزایش یافتـه است. علاوه بر این سیستمها مکانیزه نرمافزارها کتابخان ای بسیار از فرآیندها آمادهسـازی فهرسـت نویس پشتیبان فن کتابخانه ها را نیز تسریع کرده در نتیجه تاخیر اسـتف اده نهـای کـاربران را بـه حـداقل رسانیده اطلاعات منابع موجود را در حداقل زمان ممکن در اختیار قرار میدهند.

* منابع با محتوای دیجیتالی

به تدریج شاهد افزایش حجم منابع یا محتوا دیجیتال در کتابخانه ها هستیم که ایـن خـود تـسریع تـسهیل استفاده را به دنبال خواهد داشت. مجلات الکترونیک کتابها الکترونیک بانکها اطلاعـات دسترسـ بـه پایگاه ها تمام متن ... همه از جمله موارد هستند که مجموع ای ارزشمند را بدون نیاز به هیچگونه مراجعه حضور یا نیاز به خدمات جانب در اختیار متقاض قرار میدهند در سـالها اخیـر علاقـه بـسیار زیـاد را بخود معطوف داشته به شدت گسترش یافت اند. با توجه به موارد فوق میتوان گفت فناور اطلاعات خدمات دیجیتال باعث افزایش کیفیت کمیت خدمات کتابخان ای شده است لیکن تا به اینجا به معنا حذف خدمات متداول کتابخان ای نبوده خدمات الکترونیکـ جدید بر پایه ساختارها معمول کتابخانه استقرار یافته است. آیا اینترنت یک کتابخانه الکترونیکی است ؟ رشد گسترش شبک های کامپیوتر بخصوص اینترنت تاثیر قابل توجه در اشاعه اطلاعات توسعه خـدمات اطلاعرسانی داشت اند لیکن باید توجه داشت که اینترنت هیچگاه نم تواند به عنوان پـشتیبان کامـل اطلاعـات مراکز آموزش الکترونیک تلق شود جایگزین کتابخانه نخواهد شد زیرا:

الف) اینترنت در وهله اول یک مخزن بزرگ سامان نیافته از اطلاعات است کـه بهـره بـردار از آن بـدون ابزارها خاص بهیچ وجه میسر کاربرد نیست. هر چند ابزارها زیاد از جملـه موتورهـا جـستجو برا کاوش این مخزن بزرگ جستجو منابع دلخواه ایجاد شد اند ول کماکان استفاده از این ابزارهـا مستلزم وجود مهارتها تجربه زیاد است علاوه بر آن تضمین برا نیل بـه هـدف وصـول منـابع مورد نظر وجود ندارد.

ب) اینترنت عمدتا در برگیرنده اطلاعات رایگان بدون حقوق معنو تولیدکنندگان اسـت منـابع ارزشـمند کتابخان ای از جمله کتابها مجلات مراجع پایگاه ها اطلاعات غیـره عمومـاً رایگـان نبـوده بهـیچ شکل از طریق اینترنت قابل دسترس نیست.

ج) بخش از مهمترین وظائف یک کتابخانه، راهنمای مراجعین هدایت صحیح درخواستها تامین منابع مورد نیاز مجموعهسازی تخصص نهایتاً برقرار ارتباط سهل ممتنع کاربران منـابع اطلاعـات اسـت شاید بتوان گفت موارد فوق الذکر از منابع موجود کتابخان ای ارزشمند تر تاثیر گذار تر است که هیچیک از اینها از از طری محیط عموم اینترنت قابل حصول نیست. البته تکنیکها جدید داده کـاو در وب وهوشمندساز روشها جستجو تا حدود کاوش اطلاعات در محیط اینترنت را موثر تر نمود اند ول با این وجود در مقایسه با خدمات تخصص کاوش اطلاعات در یک کتابخانه تخصص جایگاه قابل توجه ندارن .

ساختارهای کتابخانهای لازم برای مراکز آموزش الکترونیکی

به منظور پشتیبان اطلاعرسانی برا کاربران آموزش الکترونیک به نظر میرسد یک کتابخانه باید در برگیرنده خدمات زیر بوده قادر باشد در راستا نیازها تخصص کاربران خود ساختارها لازم بـرا ایـن خـدمات تامین نموده باشد.

الف) منابع با محتوای دیجیتالی

در هر حال یک از اصل ترین اجزا هر کتابخانه منابع موجود آن است که بهتـرین روش سـرویس دهـ بـه کاربران الکترونیک در اختیار گذاشتن دسترس به محتوا دیجیتال آنها است. به عبـارت دیگـر بـدون وجـود منابع الکترونیک ادعا کتابخانه دیجیتال معنا بوده بدون آن آموزش الکترونیک بـه درسـت بـه منـصه ظهور نخواهد رسید. خوشبختانه در سالها اخیر دانشگاه ها مرکز اطلاعرسانی زیاد اهتمام ویـژ ای بـه امـر تولید تهیه منابع دیجیتال داشت اند پشتیبان نسبتاً خوب برا خدمات آموزش الکترونیک در ایران در حـال شکل گرفتن است .

ب) کنترل دسترسی به منابع دیجیتالی و حقوق معنوی

یک از نکات حساس در سرویس ده منابع الکترونیک رعایت حقوق معنو کنترل دسترس به کاربران آن است. در شیوه سنت یک یا چند نسخه از یک منبع خریدار شده به متقاضیان امانت داده میشـود رعایـت حقوق معنو از دیدگاه کتابداران به اینجا ختم میشود به عبارت دیگر دغدغه چندان در حوزه کتابخانه وجود نداشته مسئولیت رعایت حقوق معنو در استفاده کاربران از منابع متوجه کتابخانه نیست. در روش الکترونیک وقت یک یا چند نسخه الکترونیک از یک منبع (مثلاً در قالب فایل PDF یا اشکال دیگر) خریدار مـیشـود باید دقیقاً مشابه همان مقررات امانت در شیوه سنت در اختیار کاربران قرار گیرد یعن در هر لحظـه هـر نـسخه فقط در اختیار یک نفر قرار گیرد بهیچ وجه از حقوق معنو مربوط به آن منبع تخط نشود. بنابراین کـاربران الکترونیک باید قادر باشند جستجو رزرو امانت مطالعه مورد نیاز خود را بطریق الکترونیک (از محیط اینترنت یا هر محل دیگر) انجام دهند بدون اینکه خدش ای به مالکیت معنـو منـابع وارد شـود از آنجـا کـه تمـام خدمات فوق از طریق کتابخانه بصورت الکترونیک ارائه میشود بنابراین مسئولیت اصل رعایت حقوق معنو با کتابخانه بوده منحصراً از این طرف هدایت برنامهریزی مـیشـود. در سیـستمها پیـشرفته تـر کتابخانـه دیجیتال حت کنترل گسترده تر در زمان استفاده از منابع هم وجود دارد یعن اجـازه کپـ در حجـم زیـاد یـا download به کاربر نداده دقیقاً تورق کاربران ارزیاب کنترل میشود .

ج) منابع غیر دیجیتال

باید توجه داشت که در حال حاضر بخش اندک از منابع کتابخان ای بصورت الکترونیکـ موجـود بـوده هنـوز بسیار از ناشران مولفان تمایل به نشر الکترونیک نداشته یـا بـا نگرانـ تردیـد زیـاد بـه ایـن حـوزه مینگرند. از طرف دیگر شکل ساختار بعض منابع از جمله نقش های زمـینشناسـی، کتـب خطـ نقاشـ تصاویر گرافیک ماکتها احجام سه بعد ... هیچگاه نمیتواند در قالب دیجیتال احـساس مـشابه را بـه استفاده کننده از آن منتقل نماید نهایتاً اینکه منابع قدیم موجود در کتابخانه ها به شـکل سـنت (در قالبهـا کتاب مجله میکروفیلم میکروفیش) ...) بوده غالباً به دلیل حجم زیاد قالب خاص روش دسترسـ غیـره امکان تبدیل آنها به نسخه دیجیتال وجود ندارد در عین اینکه بسیار از آنها ارزشـمند بـوده کماکـان مـورد استفاده پژوهشگران قرارم گیرند. بنابراین یک کتابخانه پشتیبان دانشگاه ها مراکز الکترونیک خال از منـابع  به عنوان نمونه میتوان به کتابخانه مرکزی دانشگاه علم صنعت اشاره نمود که طی سه سال گذشته حجم بسیار زیادی از محتوای الکترونیکی را تولید یا تهیه نموده است از جمله قریب 3500 پایان امه تحصیلات تکمیلی، میلیونها استاندارد Patent میلیونهـا مقـالات تخصـصی، حـدود 10 هزار کتاب الکترونیکی، هزاران مجله گزارشات فنی بصورت تمام متن یا تمام تصویر تهیه شده در مخزن کتابخانه دیجیتال دانشگاه قرار دارد. سنت نبوده باید تمهیدات جهت سرویس ده این دسته از منابع مثلاً به روش ارسال پست غیـره را حتمـاً پیش بین کرده در زمره خدمات خود برا کاربران الکترونیک داشته باشد. نتیجتاً در مییـابیم کـه کتابخانـه وظیفه خطیرتر را بعهده داشته برا کاربران الکترونیک باید برنامهریزی جدید صـورت دهـد کـه امکـان استفاده از منابع دیجیتال غیر دیجیتال را بنحو مناسب فراهم نماید.

د) مجموعهسازی منابع دیجیتالی و غیر دیجیتالی

باید توجه داشت که در حال حاضر بخش اندک از منابع کتابخان ای بصورت الکترونیکـ موجـود بـوده هنـوز بسیار از ناشران مولفان تمایل به نشر الکترونیک نداشته یـا بـا نگرانـ تردیـد زیـاد بـه ایـن حـوزه مینگرند. از طرف دیگر شکل ساختار بعض منابع از جمله نقش های زمـینشناسـی، کتـب خطـ نقاشـ تصاویر گرافیک ماکتها احجام سه بعد ... هیچگاه نمیتواند در قالب دیجیتال احـساس مـشابه را بـه استفاده کننده از آن منتقل نماید نهایتاً اینکه منابع قدیم موجود در کتابخانه ها به شـکل سـنت (در قالبهـا کتاب مجله میکروفیلم میکروفیش) ...) بوده غالباً به دلیل حجم زیاد قالب خاص روش دسترسـ غیـره امکان تبدیل آنها به نسخه دیجیتال وجود ندارد در عین اینکه بسیار از آنها ارزشـمند بـوده کماکـان مـورد استفاده پژوهشگران قرارم گیرند. بنابراین یک کتابخانه پشتیبان دانشگاه ها مراکز الکترونیک خال از منـابع  به عنوان نمونه میتوان به کتابخانه مرکزی دانشگاه علم صنعت اشاره نمود که طی سه سال گذشته حجم بسیار زیادی از محتوای الکترونیکی را تولید یا تهیه نموده است از جمله قریب 3500 پایان امه تحصیلات تکمیلی، میلیونها استاندارد Patent میلیونهـا مقـالات تخصـصی، حـدود 10 هزار کتاب الکترونیکی، هزاران مجله گزارشات فنی بصورت تمام متن یا تمام تصویر تهیه شده در مخزن کتابخانه دیجیتال دانشگاه قرار دارد. سنت نبوده باید تمهیدات جهت سرویس ده این دسته از منابع مثلاً به روش ارسال پست غیـره را حتمـاً پیش بین کرده در زمره خدمات خود برا کاربران الکترونیک داشته باشد. نتیجتاً در مییـابیم کـه کتابخانـه وظیفه خطیرتر را بعهده داشته برا کاربران الکترونیک باید برنامهریزی جدید صـورت دهـد کـه امکـان استفاده از منابع دیجیتال غیر دیجیتال را بنحو مناسب فراهم نماید.

ه) پشتیبانی از استانداردهای اطلاعرسانی الکترونیکی

منابع اطلاعات دیجیتال از نقطه نظر نگهدار سرویس ده در مقایسه با منـابع سـنت تفاوتهـا زیـاد دارند. ذخیرهسازی جستجو بازیاب سرویس ده این منابع به شیو های مختلف میتواند انجام پذیرد کـه در صورت عدم تبعیت از استانداردها پروتکلها موجود طبعاً مشکلات زیاد را میتواند به دنبال داشته باش . بـه عنوان نمونه تا کنون استانداردها زیاد برا ذخیرهسازی انتقال اطلاعـات کتـاب شـناخت اسـناد منـابع کتابخان ای ارائه شد اند از جمله2709 ISO Unimarc که بس ار از کتابخانه ها برا ثبت اطلاعـات تـک نگاشتها تبادل اطلاعات از آنها بهره برد اند. هم کشورها استاندارد مارک مخصوص به خـود را تعریـ کرده جهت تبادل از واسط Unimarc استفاده میکنند که در صورت تبعیت همه مراکـز از یـ اسـتانداردها بهره بردار از امکانات کتابخان ای سامان یافته ارتباطات بین کتابخان ای خـدمات از راه دور الکترونیکـ میسر می ردد . امروزه پروتکل 50|Z39 به عنوان کـاملترین پروتکـل ارتبـاط کتابخانـه تعریـف تدوین شده است  که بسیار از کتابخان های دنیا ناشرین منابع اطلاعات آن را پـشتیبان مـیکننـد بـه نظر میرسد رؤ تحقق کتابخانه مجاز مل یا بین الملل در سایه پیادهسازی این پروتکـل در محـیطهـای کتابخان ای متصور باشد. از طرف دیگر آموزشها الکترونیک استانداردها مخصوص بخود را داشته محتـوا دروس الکترونیکـ بـا ساختار ملزومات خود تهیه نگهدار ارائه میشوند. اگر چه سیستمها LMS LCMS در کلیـه مراکـز آموزش الکترونیک مدیریت ارائه دروس را بعهده دارند لیکن خدمات کتابخان ای مربوطه غالباً محدود در حـد سرویس ده محتوا دروس بعض منابع پراکنده انجام میشود. حال اگر بخـواهیم سیـستم کتابخانـ ای بـا گستردگ فوق الذکر را در فرآ ند آموزش وارد کن با بخشهای از استانداردها آموزش الکترون از جملـه سرو ده اجزاء scorm] 11 [را در ستم کتابخانه منظور کن تا امکانات ذخ ره، باز اب بـروز رسـان آنها مثلاً بر مبنا 50|Z39 XQuery قابل ارائه باشد (رجوع شود به نمونه انجام شده در همکار مـشترک کنسرس وم IMS پروژه OKI جهت فعا سازی کتابخانه تال در آموزشهای الکترون [12 .([

و) مرجع الکترونیکی یا مجازی یک دیگر از مهمترین ضرور ترین اجزاء کتابخانه ها که به منظور سرویس ده به کـاربران الکترونیکـ ایجاد شد اند مرجع مجاز الکترونیک است. مرجع الکترونیک دقیقاً وظائف مشابه به پاسخگوی مراجعین حضور در کتابخان های سنت را دارد. یعن محل است که مراجعین الکترونیکـ در آنجـا پاسـخها خـود را گرفته هر گونه راهنمای اطلاعرسانی مربوط به نحوه بهره بـردار آموزشـها فـشرده کوتـاه مـدت از طریق آن ارائه میشود. این مفهوم علیرغ سابقه خیل کوتاه از زمان پیدایش به سرعت در حال پیادهسـازی توسعه در مراکز اطلاعرسانی دنیا است [13 .[کلیه نیازها اطلاعات کـاربران جهـت هـر گونـه بهـره بـردار   خدمات کتابخان ای به شیو های پست الکترونیک Chat صوت Chat تـصویر (Online یـا Offline (از این ریق قابل پاسخگوی میباشد. متاسفانه این ساختار هنوز در ایران بصورت جد دنبال نشده فعالیتهـا پراکنده در خصوص آن آغاز شده است [10 .[

 جمع بندی و نتیجه گیری

هدف ما از ارائه این نوشتار تاکید به این واقعیت بود که کتابخانـ هـای دیجیتـال را صـرفاً انبـار از محتـوا دیجیتال ندیده اجزاء دیگر خدمات کتابخان ای را لازمه سرویس ده مناسب آنهـا بـدانیم. سـاختارها لازم برا سرویس ده کتابخان ای برا کاربران الکترونیک شامل بخش از زیرساختها متداول کتابخانـ هـای سنت است همچنین برخ از ساختارها جدید باید به این مجموعه اضافه شود تا قادر باشد خدمات مناسب مورد انتظار را ارائه نماید. خوشبختانه برخ از این اجزاء در مراکز متعدد در ایـران پیـادهسـازی شـده بهـره بردار میشوند لیکن ساختارها دیگر نیز وجود دارند که در عین ضرورت متاسفانه هنـوز بـصورت جـد فعال مورد توجه قرار نگرفتهاند.

قدردانی

این مطالعه با حمایت مرکز آموزش الکترونیک دانشگاه علم صنعت ایران انجام گرفته است کـه بدینوسـیله از کلیه مسئولین محترم آن مرکز مدیریت کلان دانشگاه تشکر قدردان میگردد.

منابع

 حس نعل برات علو جه "مدیریت کتابخانه ها و مراکز اطلاعرسانی" اصفهان:مؤلف 1380

 ناصر مزینی، "تورق یا کلیک ؟" کتاب هفته شماره 139 پیاپی 526 خانه کتاب ایران، 1382

 محمود بابایی، "نشر الکترونیکی" تهران: مرکز اطلاعات مدارک علم ران،1382

 جهانگ جهانبان "طراحی و نمونهسازی یک کتابخانه رقمی مبتنی بر عامل" پا ان نامه کارشناس ارشد، دانشگاه

علم صنعت ایران، 1382

 عادل رحمان "طراحی و پی ادهسازی کتابخانه دیجیتال" گزارش طرح پژوهش دانشگاه علم صنعت ایران،

1382

 عباس حر ، " اطلاعرسانی، نگرشها و پژوهش ها" نشر کتابدار، 1378 221 – 219

 شیرین تعاونی دیگران، "استانداردهای کتابخانه های دانشگاهی ایران" کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران،

1380

 کمیته ملی مارک ایران، "مارک ایران"، تهران: کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران، 1381

 ویلیام وای آدامز، " کتابخانه های دیجیتالی" مترجمان فرزانه شکوری دیگران، تهران: نشر قو، 1381

[10 [احمد اکبر "referenc-E & Center Call "گزارش طرح پژوهش دانشگاه علم صنعت ایران، 1383

[11] ADL| "Sharable Content Object Reference Model (SCORM®) 2004"| nd

389

Edition Overview| 2004| http://www.adlnet.org

[12] Steve Griffin| Jeff Merriman| "E-Learning and the Digital Library"| A

Report on Collaboration between IMS and OKI| 2002 CNI Fall Task Force

Meeting

[13] ISMC (Information Services Management Committee)| "Virtual Reference

Feasibility Study Report"| University of Waterloo| 2002|

http://www.lib.uwaterloo.ca/staff/ismc/topics/virtualref/vrfinalreport.html