بهبود فروشگاه

تجربه نظام الکترونی وارائه خدمات بهداشتی و درمانی در جهان

و بررسی ابعاد کیفیت و اصول اخلاقی و اجتماعی آن

رضـا دهقان

مشاور و مدرس بهبود کیفیت و برنامه ریزی استراتژیک در

دانشگاه علوم پزشکی تهران

مشاور و مدرس بهرهوری و کایزن عملیاتی در انجمن بهره وری ایران

عضو انجمن فناوری اطلاعات، ارتباطات و امنیت وزارت دفاع

وحیده قربانی

کارشناس آمار و مدارک پزشکی در بیمارستان فوق تخصصی لاله (تهران)

عضو انجمن فناوری اطلاعات، ارتباطات و امنیت وزارت دفاع

چکیده

   تحولات سریع در تکنولوژیها (technologies) و فرآیندهای (processes) سازمانی، پیشرفت دانش و توسعه علم مدیریت در حوزه خدمات سلامتی (Healthcare Management) از یکسو و افزایش هـزینههـای تـــــدارک و ارائــه (delivery) مـراقبـت از سـوی دیـگر بـاعث شدهاند تا نگرش سیـاستگــذاران (policymakers) و دولتمردان به بخش سلامت (health sector) و فناوریهای ارائه خدمات در این حوزه تغـییری بنـیادین یابد، بهگـونه ای که در طراحی و اجـرای برنـــامه های توسعه (development) با رویکـردی (approach) تعاملی(interactive) و استراتژیک (strategic) به نظام سلامت نگریسته شود.

   در واقع استراتژیستها و سیاستگذاران بخش بهداشت و درمان با بهره گیری از قابلیتهای گوناگون تجارت الکترونیک (e-Commerce) و فناوری اطلاعات (Information Technology)، فرآیندهای طرح ریزی، ارائه و ارزیابی خدمات بهداشتی و درمانی را اثر بخش تر و کارآتر مینمایند. بدین دلیل است که موضوع گسترش حوزه عملیات استراتژی تجارت الکترونیک و کاربرد آن در بخش سلامت بمنظور تدارک و ارائه مراقبتهای بهداشتی و درمانی در دو دهه اخیر در اولویت برنامه های کلان توسعه در کشورهای مختلف جهان قرار گرفته است.

   محدودیتهای مدیران در بهره گیری از منابع انسانی، فیزیکی و مالی، ضرورت برخورداری مدیران از یک رویکرد سیستمی (systemic approach) و تمرکز بر بهره وری (productivity) (دربرگیرنده مفاهیم اثربخشی (effectiveness) فرآیندها در عینِ بهره برداری هر چه بیشتر از منابع در اختیار یا افزایش کارایی (effectiveness)، اهمیت وجود سیستمهای اطلاعاتی (information systems) و مکانیسم عمل آنها.

   تعریف سلامت عمومی و نیز مفاهیم کاربرد استراتژی تجارت الکترونیک در بخش سلامت (اعم از خدمات بیمارستانی (hospital services)، مراقبتهای سرپایی (out patient care)، مراقبت در منزل (home care) و...) در بخش اول این مقاله ارائه می شود.

   در بخش دوم که قسمت اصلی مقاله می باشد چالشهای اخلاقی و امنیتی در مدیریت اطلاعات بهداشتی درمانی مطرح میشود. اصول اخلاقی مطرح در حوزه پزشکی از راه دور و سلامت الکترونیک و نیز توصیه های حقوقی و اخلاقی نهادهای بین المللی در این رابطه نیز در ادامه این مطلب مورد بررسی قرار میگیرد.

   در قسمت بعد منافع کمی و کیفی پیاده سازی نظام الکترونیک سلامت (از جمله افزایش دقت، صحت و قابلیت دسترسی اطلاعات، کاهش میزان خطاهای پزشکی (medical errors)، کاهش هزینه های نیروی انسانی، تجهیزات و منابع فیزیکی، تسریع در وصول مطالبات بیمه ای (insurance) و ...) بررسی و یکی از مکانیسمهای موفق تحلیل هزینه ـ کارآیی (cost benefit analysis) نظام الکترونیک سلامت (electronic health system) ارائه میشود. در بخش پایانی این مقاله نیز تحلیلی از وضعیت کنونی برخی از کشورهای توسعه یافته (developed) و در حال توسعه (developing) جهان در زمینه کاربرد استراتژی تجارت الکترونیک در بخش سلامت و نیز نقاط قوت و ضعف آنان در زمینه کاربرد این فناوری ارائه و در راستای توسعه سلامت الکترونیک (e-Health) بررسی میشوند.

کلید واژگان

   نظام الکترونیک ـ خدمات بهداشتی و درمانی ـ اصول اخلاقی و اجتماعی

مقدمه

   امروزه سازمانها از شالوده های اصلی اجتماع و مدیریت مهمترین عامل در حیات، رشد و بالندگی یا نابودی آنها محسوب میشود. مدیران روند حرکت سازمان را از وضع موجود به سوی وضعیت مطلوب هدایت میکنند. این در حالیست که متغیرها و عوامل متعدد محیطی هر یک به نوعی اثراتی را بر این حرکت دارند و این مسئله در دنیای کنونی باعث پیچیدگی اداره امور سازمانها شده است ]1[. آنچه در این شرایط ضروری مینماید، بکارگیری مکانیسمهایی است که از این طریق تدوین، طبقه بندی و بازیابی آمار و ارقام، موجبات اتخاذ تصمیمات مبتنی بر تحلیلهای مدیریتی را فراهم می آورد  ]2[.

   نکته مهم در مدیریت، بهره برداری بهینه از منابع موجود سازمان اعم از منابع فیزیکی، مالی و انسانی میباشد، موضوعی که دغدغه خاطر اغلب مدیران خصوصا در سازمانهای دولتی است. در این زمینه همین بس که بگوییم مدیران با میزان محدود منابع در اختیار خود، باید سازمان را در مسیری حرکت دهند که در هر لحظه عوامل متعدد محیطی، چه در داخل و چه در خارج سازمان باعث کند شدن این حرکت میشود و چه بسا در صورت عدم توجه دقیق آنان به این عوامل و نیز عدم بهره برداری صحیح و بهینه از منابع، نه تنها سازمان در دستیابی به چشم انداز مطلوب خود ناکام مانده، بلکه به سوی نابودی و زوال پیش رود. طرح چنین موضوعاتی میتواند یکی از دلایل برخورداری مدیران از رویکرد سیستمی باشد، زیرا در این رویکرد سازمان را به صورت مجموعه ای منظم میتوان دید که همگی اجزای آن دست در دست هم راه تعالی را میپیمایند. در این نگرش مدیریتی، فرآیندهای سازمانی، ورودی ها (منابع) را به یکسری خروجی (محصول، کالا یا خدمات) تبدیل میکند و بازخورد آن به فرآیند و منابع بر میگردد. تعامل عوامل مختلف درون و برون سازمان قسمت مکمل این رویکرد است که اثراتی بر سازمان داشته و از آن تاثیر میپذیرد.

   همانگونه که در ابتدای این بخش ذکر شد بدلیل پیچیدگی سازمانهای امروزی، تصمیم گیری صحیح و اثر بخش در مدیریت ضرورتا باید مبتنی بر تحلیلهایی باشد که نشأت گرفته از آمار و ارقام عملکردی و سازمانی است. به جرأت میتوان ادعا کرد که بدون در دست داشتن داده ها و اطلاعات کامل در ارتباط با موضوعات و مسائل سازمانی، تصمیم گیری یا حل مسئله به نحو موثر امکان پذیر نخواهد بود. در حال حاضر اطلاعات به صورت یک عامل اصلی درآمده است که مدیران را یاری میدهد تا بتوانند در برابر عوامل محیطی واکنش مناسب و به موقع نشان دهند. در حقیقت مدیران تنها در سایه داشتن اطلاعات دقیق و به هنگام میتوانند مسیر و میزان پیشرفت سازمان را در جهت تأمین اهداف مشخص نماید و بدین طریق برنامه ها و طرح های خود را اجرا نمایند. موضوعی که در مدیریت سازمان مورد توجه خاصی است، وجود اطلاعات به عنوان یکی از منابع استراتژیک مدیریتی است. در واقع اطلاعات یکی از چهار منبع اصلی سازمان ها را تشکیل میدهد ]2[ و چرخه حرکت اطلاعات در سطح سازمان، مدیران را ملزم به برخورداری از یک مکانیسم مدیریتی و یک نظام هدفمند بمنظور مدیریت اثربخش اطلاعات میکند. بنابراین ضروری است تا بتوان رشد و تکامل اطلاعات (داده، اطلاعات، دانش و دانایی) را در سطح سازمان به نحو شایسته ای مدیریت نمود تا محصول آن، که همان تغییر در نگرش و رفتار کارکنان در سطوح مختلف سازمانی است، دست یافتنی شود.

   بر این اساس فناوریهای اطلاعاتی و ارتباطی در بسیاری از حوزههای خدماتی و صنعتی مورد کاربرد قرار گرفته است. در عرصه بهداشت و درمان بهدلیل پیچیدگیهای خاص علوم و فنون مرتبط، کارآمدی نظام الکترونیک ارائه خدمات هماره مورد سوال و تردید بوده است ولی یافتهها و نتایج تحقیقات و مطالعات انجام شده در کشورهای توسعه یافته از جمله آمریکا، کانادا، استرالیا و ... اثربخشو کارا بودن «سیستم سلامت مبتنی بر تکنولوژی اطلاعات» را مورد تایید و تاکید قرار داده است. در این مقاله سعی میشود علاوه بر ارائه مفاهیم علمی «نظام سلامت» و «نظام الکترونیک ارائه خدمات بهداشتی درمانی ـ سلامت الکترونیک» اهداف و ضرورتهای کاربرد سیستمهای اطلاعاتی در بخش بهداشت و درمان، تجزیه و تحلیل هزینه ـ منفعت میزان سرمایهگذاری لازم و منافع اقتصادی نظام سلامت الکترونیک با تمرکز بر خدمات بیمارستانی، چالشهای امنیت اطلاعات بهداشتی درمانی و توصیه های ایمنی برخی سازمانهای بینالمللی بیان شود. رویکرد کلی این مقاله بهبود کیفیت در نظام ارائه خدمات بهداشتی درمانی با کمک استراتژی توسعه فنآوریها و سیستمهای اطلاعات مدیریـــت(ManagementInformation Systems) است که مستلزم رعایت اصول مشترک اخلاقی در جوامع پزشکی و علمی است. با این دیدگاه مختصری از وضعیت کشورهای توسعه یافته و درحال توسعه جهان در قارههای آمریکا، اروپا و آسیا در خصوص اقبال به نظام الکترونیک ارائه خدمات بهداشتی درمانی به صورت جداول آماری و متون تحلیلی ارائه میشود.

سیستمهای اطلاعاتی و مکانیسم عمل آنها

   اطلاعات نقش مهمی در انجام فعالیتهای سازمان و بهبود کیفیت فرآیندها ایفا میکند و کامپیوترها به عنوان سیستمهای کنترل کننده در سازمان برای ذخیره سازی و بازیابی اطلاعات مورد استفاده قرار میگیرند. تعیین سطح عملکرد سازمان بر پایه اثر بخشی و کارآیی مدیریت در سازمان است. به عبارتی تعیین سطح عملکرد سازمان، ارزیابی اثر بخشی و کارآیی مدیران در استفاده از منابع و حصول اهداف سازمانی است؛ بدیهی است که این ارزیابی، خود به مدیریت اثربخش اطلاعات نیز وابسته است. آنچنانکه در هر صنعتی، فناوری یک عامل مهم در فرآیند تغییر سریع میباشد، در حوزه اطلاعات و اطلاع رسانی هم این امر صادق است. عدم موفقیت در طرحهای نوآورانه و خلاقانه در فناوری میتواند سازمان را در عرصه رقابت و پایداری با تهدیدهای جدی مواجه نماید. تغیرات سریع در عوامل محیطی نیازمند بهره برداری سازمان از فناوریهای پیشرفته است. مقوله زمان در این میان از اهمیتی خاص برخوردار است، چرا که رقابت، به شدت مبتنی بر زمان است و این امر ضرورت بازنگری در فناوری های نوین را دو چندان میسازد. در حوزه اطلاعات و ارتباطات نیز فناوریها و سیستمهای نوین، روشهای انجام فعالیتهای سازمانی و مدیریتی را دچار دگرگونی و تحول شگرفی کرده است. نکته مهم در بکارگیری فناوریهای اطلاعاتی و ارتباطاتی، توجه دقیق به موضوع کیفیت اطلاعات است. برای سنجش کیفیت اطلاعات شاخصها و معیارهای متعددی وجود دارند که کامل بودن، دقت، صحت، کدگذاری، امنیت اطلاعات از جمله موارد حایز اهمیت میباشد. نحوه و مکانیسم عمل سیستمهای اطلاعاتی در یک نگاه کلی (شکل ا) همانند سایر نظامهای اجتماعی و سیستمهای مدیریتی است. دروندادها طی یک روند مشخص به بروندادها تبدیل میشوند، بازخورد این روند به منابع و فرآیند داده میشود و تغییرات محیطهای داخلی و خارجی سازمان در نحوه تخصیص منابع و تنظیم اهداف سیستم مورد توجه قرار میگیرد ]2[.

مفاهیم سلامت الکترونیک

   از دیدگاه سازمان جهانی بهداشت، سلامت به رفاه کامل جسمی، روانی و اجتماعی و نه فقط عدم بیماری گفته میشود و کاربرد همزمان فناوری اطلاعات و استراتژی تجارت الکترونیک در بخش سلامت را سلامت الکترونیک مینامند. بنابر این تعریف سلامت الکترونیک استفاده از فناوری اطلاعات و استراتژی تجارت الکترونیک در طیف کارکردهایی است که از یک یا چند روش بر سطح سلامت شهروندان و بیماران تأثیر میگذارد ]3[.

   اگر با یک رویکرد سیستمی به نظام سلامت بنگریم، کلیه سازمانهای متولی آموزش عمومی (اعم از آموزش و پرورش، آموزش عالی و سایر نهادهای آموزشی)، اطلاع رسانی (صدا و سیما)، حمل و نقل (وزارت راه و ترابری)، تخصیص بودجه (سازمان مدیریت و برنامه ریزی)، امنیتی (پلیس راه و ...) و ارائه دهنده مراقبتهای پزشکی (بیمارستانها) و خدمات بهداشتی اولیه و ... که هر یک نقشی در ارتقای سطح سلامت عمومی داشته باشند اجزای محتلف یک نظام سلامت را تشکیل میدهند ]4[. بنابراین اگر به کاربرد فناوری اطلاعات و ارتباطات در هر یک از اجزاء تشکیل دهنده این نظام نگریسته شود، میتوان این مکانیسم را به عنوان جزئی از فناوری اطلاعات و ارتباطات سلامت بیان کرد. لذا در بخش سلامت، اگر داده های مربوط به فرآیندهای بالینی و غیر بالینی، به صورت الکترونیک ذخیره، طبقه بندی، بازیابی و منتقل شوند تا اهداف و مقاصد بالینی، آموزشی و پشتیبانی در سطوح منطقه ای و یا محلی حاصل شود، در اینصورت نظام الکترونیک سلامت ایجاد شده است. طبق مباحث فوق الذکر کاربرد تجارت الکترونیک در انجام فرآیندهایی چون آموزش عمومی، اطلاع رسانی، ایمنی جاده ای، حمل ونقل درون و برون شهری انسانی و تدارک و ارائه مراقبتهای اولیه بهداشتی تا تخصصی ترین مراقبتهای پزشکی و درمانی و ... در قالب سلامت الکترونیک بیان میشوند.

   نکته قابل توجه در این مبحث پتانسیل بالقوه ای است که استراتژی تجارت الکترونیک در ارائه مراقبتهای سلامتی دارد. این پتانسیل عبارتست از فرصت هایی برای بهبود کیفیت و افزایش کارآیی و کارآمدی در مدیریت و سرعت دسترسی به اطلاعات مربوط به محصولات و خدمات سلامتی، کاهش نیاز به دریافت مراقبتهای بستری و بیمارستانی، سهولت کار با فناوری نوین، اجتناب از سفر افراد خانواده جهت دریافت مراقبت و... . در واقع هدف کلی از مدیریت اطلاعات در بخش سلامت، تسریع در گردآوری و دستیابی و پشتیبانی از فرآیندهای نظام سلامت و تصمیم سازی اثر بخش در مدیریت این نظام میباشد، زیرا فراهم سازی و ارائه مراقبتهای سلامتی برای جامعه، امری بسیار پیچیده و شدیدا متکی بر اطلاعات است. امروزه فناوری اطلاعات سلامتی به عنوان یکی از اجزای اساسی نظام مراقبت مطرح است. افزایش توجه به این موضوع در نظام سلامت و رشد سرمایه گذاری به منظور توسعه آن منجر به شناخت و ساختارمند کردن این فرآیند توسط مدیریت ارشد و کارکنان حوزه سلامت میشوند. نکته حائز اهمیت دیگر این است که مراقبتهای سلامتی به تدریج به صورت خدمات مبتنی بر اطلاعات و چه بسا خدمات مبتنی بر دانش در خواهد آمد، لذا ضروری است تا سیستمهای الکترونیک سلامت مورد توجه جدی قرار گیرد ]3[.

   کاربردهای تجارت الکترونیک و فناوری اطلاعات در نظام ارائه خدمات بهداشتی درمانی

   بطور کلی فناوری اطلاعات و تجارت الکترونیک در حوزه سلامت همانند سایر نظامهای مختلف اجتماعی دارای یکسری کاربردهای بالقوه میباشند. از دیدگاه سازمان جهانی بهداشت، فناوری اطلاعات موجب پشتیبانی از فعالیتهای مدیریت در ارائه مراقبتهای سلامتی در سطوح محلی و ملی می شود. شبکه های آماری در مراقبتهای بهداشتی و مطالعات اپیدمیولوژیک در اغلب کشورهای جهان مبتنی بر فناوریهای اطلاعاتی و ارتباطی است. مدارک پزشکی الکترونیک نیز از دیگر زمینه های کاربرد فناوری اطلاعات در بخش مراقبتهای درمانی و پزشکی است که خود از جایگاه خاصی در علم پزشکی و مدیریت خدمات سلامتی برخوردار است. منافع و مزایای حاصل از استقرار یک سیستم الکترونیک مدارک پزشکی (که موضوع بخش آتی مقاله است) آنچنان است که توجه اغلب مدیران اقتصادی در نظام سلامت بر بکارگیری این فناوری متمرکز گشته است. امروزه دسترسی به خدمات ارائه شده از سوی کتابخانهای پزشکی و بهداشتی دانشگاههای معتبر بین المللی با استفاده از فناوریهای نوین اطلاعاتی دچار تحول و تغییر بنیادینی شده است. به طوری که امکان دریافت خدمات اینگونه مراکز علمی از طریق پست الکترونیک به عنوان کم هزینه ترین مکانیسم ارتباطی، فرصتی حیاتی را در مدیریت نظام سلامت ایجاد کرده است. استفاده از فناوری اطلاعات و ارتباطات در انتقال و ارائه خدمات و اطلاعات پزشکی از مکانهای متعدد و دور از هم با بهره گیری از علایم الکترونیک (پزشکی از راه دور) یکی دیگر از عمده ترین کاربردهای این فناوری در حوزه سلامت است. اگر بخواهیم رویکردی دیگر به زمینه های کاربردی فناوری اطلاعات و ارتباطات در نظام سلامتی داشته باشیم میتوان طبقه بندی ذیل را مطرح نمود:

الف) استفاده از فناوری اطلاعات و ارتباطات در مراقبتهای بیمارستانی و بستری؛ شامل برنامهریزی و مدیریت منابع انسانی، مدیریت تختهای بیمارستانی، مدیریت امور بیماران، اطلاعات رادیولوژی، داروخانه، آزمایشگاه، پرستاری و ...، شبکه های پزشکی و درمانی از جمله مشاوره های Multidisciplinary، Telemedicine و ....

ب) استفاده از فناوری اطلاعات و ارتباطات درارائه مراقبتهای اولیه؛ این دسته از کاربردهای فناوری اطلاعات در حوزه سلامت، شامل کاربرد کامپیوترها توسط پزشکان خانواده، دندانپزشکان و داروسازان برای ارائه مراقبتهای اولیه درمانی به بیماران می باشد.

ج) استفاده از فناوری اطلاعات و ارتباطات در ارائه مراقبت در منزل، مراقبت از سالمندان و ...؛ این فناوری شامل خدماتی میشود که توسط متخصصین مراقبت در منزل از طریق برقراری ارتباطات از راه دور با یک بیمار در منزل ارائه می شود. مثلا ممکن است علایم حیاتی بیمار از طریق این فناوری توسط پزشک بیمار مورد پایش قرار گیرد. گردآوری مجموعه ای اساسی از محصولات فناوری اطلاعات و ارتباطات سلامتی را مدارک الکترونیک سلامت می نامند. این مدارک الکترونیک، بهره برداری همزمان ارائه دهندگان مراقبتهای سلامتی را در موسسات و واحدهای پزشکی و سلامتی مختلف و دور از هم امکان پذیر می سازد. ضمن آنکه فرآیند ارتباط پزشکان با شرکتهای دارویی و تجهیزات پزشکی و سلامتی و ارتباط پزشکان با بیماران و دیگر کاربران را تسهیل می کند.

چالشهای فراروی راه

   علیرغم منافع بهره برداری از فناوری اطلاعات در بخش سلامت (که در قسمت قبل به آنها اشاره شد)، استفاده از مکانیسمهای مدیریتی در حوزه اطلاعات سلامتی و به عبارتی نظام سلامت الکترونیک با چالشهای جدی روبرو میباشد. عدم برخورداری از یک چارچوب کلی که بتواند به طور واضح شاخصهای کیفیت اطلاعات را تعریف و تبیین کرده و در برابر تغییرات سیستم های سلامتی و اولویت های تندرستی پاسخگو باشد یکی از عمده ترین این چالشهاست. مواجهه با تغییرات سریع و دگرگونی های وسیع در عوامل محیطی نظام سلامتی نیازمند برخورداری از یک رویکرد تعاملی و نه انفعالی در این سیستم میباشد. رویکردی که با بهره برداری به جا و پیش از بروز هر نوع تغییری در محیط داخلی و یا خارجی، آن را پیش بینی کرده و برای رویارویی با آن، مدیران ارشد سازمان را ملزم به بازنگری و اصلاح راهبردهای فعلی و تدوین استراتژی های جدید مینماید. در این رویکرد، شناسایی فرصت ها و تهدیدات محیط خارج و درک قوت ها و فرصت های بهبود در داخل سیستم بهداشت و درمان بدون بهره برداری از اطلاعات واقعی که شاهدی بر تغییرات محیطی است، امکان پذیر نمیباشد. شناخت ذیعلاقگان، مشتریان و پاسخ خواهان سازمان، درک ابعاد عملکردی مورد انتظار آنان و سنجش میزان پاسخگویی سیستم به توقعات آنان، موضوعاتی مبتنی بر گردآوری و تحلیل داده های واقعی و بازیابی اطلاعات در زمان مطلوب میباشد. بنابراین بروز این رفتار بدون در اختیار داشتن یک نظام روزآمد ثبت و گزارش دهی آماری و اطلاعاتی مقدور نخواهد بود.

   یکی از مهمترین چالشهای فراروی تجارت الکترونیک در بخش سلامت، موضوع محرمانگی و امنیت اطلاعات میباشد. هر چند بکارگیری فناوری اطلاعات میتواند نقش بسزایی در بهبود وضع سلامت جامعه داشته باشد، اما اگر جنبه محرمانه بودن اطلاعات بیماران نادیده انگاشته شود و اطلاعات مربوطه بدون توجیه منطقی، قانونی و علمی افشا شده و یا استفاده های سوئی از آنها شود، کاربرد فناوری میتواند به سطح سلامت جامعه آسیب های جدی نیز وارد نماید. در این میان موضوع صحت، دقت و رعایت استانداردهای ارائه اطلاعات سلامتی بطورon line نیز از دیگر مباحث قابل ملاحظه است. نکته قابل توجه اینکه در این رابطه کمیسیون تجارت ایالات متحده امریکا به عنوان اولین موسسه ملی حمایت از مصرف کنندگان قصد دارد در مورد جنبه های امنیتی و محرمانه بودن اطلاعات، به خصوص اطلاعات سلامتی و نیز نحوه کلاهبرداریهای ممکن در این رابطه، کاربران شبکه های اینترنتی ارائه دهنده خدمات و اطلاعات سلامتی را تحت آموزش قرار دهد ]5[.

برخی از آموزشهای امنیتی این کمیسیون عبارتند از:

موقع امضای یک قرارداد یا پرداخت هزینه بابت استفاده از خدمات سلامتی به صورت الکترونیک، هر فرضیه را در نظر بگیرید و متون مربوط به قرارداد و نحوه ارائه خدمات را دقیقا بررسی و مطالعه و سپس تأیید کنید.

مقررات مربوط به امنیت اطلاعات را به دقت مطالعه و پس از درک تمام مطالب و توجه به مقررات در قراردادها آنها را تأیید کنید.

تمام لینکهای اینترنتی مربوطه را بررسی و نسخه نهایی قرارداد را مطالعه کنید.

در مورد هر سازمان یا شرکتی که نام یا آدرس و تلفن خود را قید نکرده اند مظنون باشید و از طریق اداره بازرگانی منطقه یا اداره حمایت از مصرف کنندگان، سازمان مربوطه را پیگیری کنید.

حتما قبل از خرید داروهایی که دارای طیف وسیع درمانی یا درمان سریع میباشند، با یکی از متخصصین مراقبتهای سلامتی ارتباط برقرار کرده و از آنها استعلام نمایید.

به طور کلی چالشهای فراروی بکارگیری فناوریهای اطلاعاتی و ارتباطی در حوزه سلامت به شرح ذیل می باشد:

الف) چالشهای مالی، ب) چالشهای مربوط به فناوری، ج) چالشهای مربوط به زیر ساختهای سیستم اعم از زیرساختهای فیزیکی د) تفاوتهای فرهنگی ـ اجتماعی و آموزشی در طیف کاربران و عدم امکان درک تمام نیازهای واقعی آنان ]3[

یکی از مسایل مهم و بحرانی در توسعه کشورها سرمایه گذاری در حوزه تجارت الکترونیک و بکارگیری فناوریهای مربوطه در بخش سلامت است. موضوعی که اغلب در بسیاری از کشورهای توسعه یافته برخلاف کشورهای پیشرفته، مورد غفلت واقع شده و باعث افزایش بی سامان هزینه های ارائه مراقبت سلامتی گردیده است. موضوعی که اغلب در بسیاری از کشورهای توسعه یافته برخلاف کشورهای پیشرفته، مورد غفلت واقع شده و باعث افزایش بی سامان هزینه های ارائه مراقبت سلامتی گردیده که خود آسیبهای جدی و متعددی را بر پیکره تندرستی جامعه وارد ساخته است.

امنیت اطلاعات در شبکه

   پلیس بین الملل (Interpol) در مورد امنیت اطلاعات اعم از اطلاعات بهداشتی و درمانی توصیه هایی نموده است:

1ـ مهمترین خطر و تهدید برای امنیت اطلاعات در سازمانها وشرکتها عدم آگاهی کارکنان در مورد «امنیت اطلاعات» است. آنها باید فرق «آنچه باید بدانند» و« آنچه دانستنش بد نیست » را بدانند. برای پیشگیری از نشت اطلاعات، کارکنان باید فقط به اطلاعاتی دسترسی داشته باشند که در جهت انجام وظیفه بهآن نیاز دارند.کارکنان خود را به صورت دورهای و منظم آموزش دهید.

2ـ یکی از خطرات عمده برای هر سازمان وشرکتی «نفوذیها» هستند. نفوذیها هم دادهها را تخریب میکنند و هم وجهة سازمان وشرکت را مخدوش میسازد. برای مقابله با آنها از برنامههایی به نام «دیوار آتشین (fire wall)» استفاده کنید. دیوار آتشین رایانهها را از نفوذیهاییکه قصد ورود غیر مجاز به آنها را دارند مصون نگه میدارد. بهتراست یک برنامه شناسایی ورود غیرمجاز (Intrusion Detection System) هم به سامانه اضافه گردد تا در مواردی که دیوارآتشین موفق نبوده وارد عمل شود. با وجود این دو برنامة محافظ، چنانچه نفوذی صورت گیرد میتوان با «برنامه مواجهه با حادثه (Incident Handling System)» آسیبهای احتمالی به وجود آمده را به حداقل رساند. توصیه میشود حتماً ازکلمات رمز و کدهای دسترسی در سامانه خود استفاده کنید. کلمات رمز نباید کوتاه و قابل حدس باشند و باید هر چند وقت یکبار آنها را عوض کرد.

3ـ اگر مورد حمله یک نفوذی قرار گرفتید و HIS نداشتید باید فوراً اتصال شبکه را قطع کنید. داشتن پروندههای پشتیبان به شما کمک میکند که اطلاعات را باز سازی نمایید. اگر خطر جدّی بود پلیس شبکه را خبر کنید. (البته پلیس شبکه در کشور ما در آیندة نزدیک به وجود خواهد آمد.)

4ـ برای حفظ امنیت رایانه شخصی توصیه میشود که یک کلمه رمز سختافزاری و یک کلمه رمز صفحة نمایش بگذارید و هر چند وقت یکبار آن را عوض کنید. برای اطلاعات مهم و محرمانه از روشهای رمزنگاری استفاده کنید. روشهای مختلف دیگری هم برای محافظت فیزیکی رایانة شخصی وجود دارد که از آن جمله میتوان به هشدار دهندهها و قفلهای نرمافزاری اشاره کرد.

5ـ یک برنامه ضد ویروسخوب، راه مقابله ساده و موثری برای مقابله با ویروسهای رایانهای است. از آن جمله میتوان به برنامههای ضد ویروس نورتن یا مککافی اشارهکرد. مشکلی که وجود دارد تولید ویروسهای جدید است که برای مواجهه با آن لازم است برنامههای ضد ویروس هرچند وقت یکبار بهروز شوند. دریافت پرونده از منابع ناشناس یا باز کردن نامههای الکترونیکی فرستاده شده از افراد ناشناس کار خطرناکی است. در مورد نامههای الکترونیکی مراقب پیوستهای آنها هم باشید. قبل از وارد شدن به شبکه دیسکهای خود را از نظر ویروس امتحان کنید. برای سازمان یا شرکت خود مقرّراتی را برای دریافت پروندههای الکترونیکی مشخصکنید.

6ـ برای ارسال اطلاعات محرمانه از طریق شبکه، اولاً فقط باید در موارد ضروری این کار بکنید و ثانیاً اگر میخواهید با پست الکترونیکی آنها را بفرستید حتماً از روشهای رمزنگاری استفاده کنید.

7ـ به مدیران بگویید در مواقعیکه یک دسترسی غیر مجاز به اطلاعات یا حملات محافظت نشدهای از خارج روی میدهد چه میتوانند بکنند. اگر یک نفوذی با موفقیت به شبکه شما نفوذ کند تخریبهای احتمالی را به مدیران گوشزد کنید. به کارکنان بیاموزید که هرگز شماره شناسنامه، کلمه رمز و شماره کارت شناسایی خود را به کسی نگویند و این چیزها را هم از طریق تلفن با هم مبادله نکنند.

8ـ اگر فهمیدید یک نفوذ غیر مجاز به سایت شما صورت گرفته، قبل از این که اطلاعات محرمانه افشا شوند و در اولین فرصت ممکن، اطلاعات محرمانه را به سیستم دیگری منتقل کنید. افراد سازمان را تحت نظر بگیرید و رفتارشان را کنترل کنید. به هیچ فرد خارج از سازمان، تحت هیچ عنوان حتی برای تعمیر یا امانت اجازه ندهید که رایانههای حاوی اطلاعات محرمانه را از محل خارج کند.

9ـ سامانه های ارتباط از راه دور را هم از سوءاستفاده و دسترسی غیر مجاز حفظ کنید. تلفنهای همراه یا ثابت باید با تنظیم شماره شناسه شخصی در مقابل سوءاستفاده مصون شوند. درسازمانها و شرکتهای بزرگ باید شماره تلفنهای خاصی را محدود کرد که قابل دسترسی برای همه نباشد.

10ـ با استفاده از مقالات، جزوات، کتب و دوره های آموزشی امنیت در فناوری اطلاعات، دانش و مهارت مورد نیاز را در این زمینه بدست آورید. جهت نیل به این مقصود از اینترنت هم میتوان کمک گرفت. در برخیکشورها پلیس و شبکه ارتباطات و مخابرات هم تسهیلاتی را در این خصوص ایجاد کردهاند.

ده توصیه مهم پلیس بینالملل برای حفظ امنیت اطلاعات در شبکه

1- مهمترین خطر و تهدید برای امنیت اطلاعات در سازمانها وشرکتها عدم آگاهی کارکنان در مورد «امنیت اطلاعات» است. آنها باید فرق «آنچه باید بدانند» و« آنچه دانستنش بد نیست » را بدانند. برای پیشگیری از نشت اطلاعات، کارکنان باید فقط به اطلاعاتی دسترسی داشته باشند که در جهت انجام وظیفه بهآن نیاز دارند.کارکنان خود را به صورت دورهای و منظم آموزش دهید.

2- یکی از خطرات عمده برای هر سازمان وشرکتی «نفوذیها» هستند. نفوذیها هم دادهها را تخریب میکنند و هم وجهة سازمان وشرکت را مخدوش میسازد. برای مقابله با آنها از برنامههایی به نام «دیوار آتشین1» استفاده کنید. دیوار آتشین رایانهها را از نفوذیهاییکه قصد ورود غیر مجاز به آنها را دارند مصون نگه میدارد. بهتراست یک برنامه شناسایی ورود غیرمجاز (Intrusion Detection System) هم به سامانه اضافه گردد تا در مواردی که دیوارآتشین موفق نبوده وارد عمل شود. با وجود این دو برنامة محافظ، چنانچه نفوذی صورت گیرد میتوان با «برنامه مواجهه با حادثه (Incident Handling system)» آسیبهای احتمالی به وجود آمده را به حداقل رساند. توصیه میشود حتماً ازکلمات رمز و کدهای دسترسی در سامانه خود استفاده کنید. کلمات رمز نباید کوتاه و قابل حدس باشند و باید هر چند وقت یکبار آنها را عوض کرد.

3 -اگر مورد حمله یک نفوذی قرار گرفتید و برنامه مواجهه با حادثه نداشتید باید فوراً اتصال شبکه را قطع کنید. داشتن پروندههای پشتیبان به شما کمک میکند که اطلاعات را باز سازی نمایید. اگر خطر جدّی بود پلیس شبکه را خبر کنید (البته پلیس شبکه در کشور ما در آیندة نزدیک به وجود خواهد آمد.).

4- برای حفظ امنیت رایانه شخصی توصیه میشود که یک کلمه رمز سختافزاری و یک کلمه رمز صفحة نمایش بگذارید و هر چند وقت یکبار آن را عوض کنید. برای اطلاعات مهم و محرمانه از روشهای رمزنگاری استفاده کنید. روشهای مختلف دیگری هم برای محافظت فیزیکی رایانة شخصی وجود دارد که از آن جمله میتوان به هشدار دهندهها و قفلهای نرمافزاری اشاره کرد.

5- یک برنامه ضد ویروسخوب، راه مقابله ساده و موثری برای مقابله با ویروسهای رایانهای است. از آن جمله میتوان به برنامههای ضد ویروس نورتن یا مککافی اشارهکرد. مشکلی که وجود دارد تولید ویروسهای جدید است که برای مواجهه با آن لازم است برنامههای ضد ویروس هرچند وقت یکبار بهروز شوند. دریافت پرونده از منابع ناشناس یا باز کردن نامههای الکترونیکی فرستاده شده از افراد ناشناس کار خطرناکی است. در مورد نامههای الکترونیکی مراقب پیوستهای آنها هم باشید. قبل از وارد شدن به شبکه دیسکهای خود را از نظر ویروس امتحان کنید. برای سازمان یا شرکت خود مقرّراتی را برای دریافت پروندههای الکترونیکی مشخصکنید.

6-برای ارسال اطلاعات محرمانه از طریق شبکه، اولاً فقط باید در موارد ضروری این کار بکنید و ثانیاً اگر میخواهید با پست الکترونیکی آنها را بفرستید حتماً از روشهای رمزنگاری استفاده کنید.

7- به مدیران بگویید در مواقعیکه یک دسترسی غیر مجاز به اطلاعات یا حملات محافظت نشدهای از خارج روی میدهد چه میتوانند بکنند. اگر یک نفوذی با موفقیت به شبکه شما نفوذ کند تخریبهای احتمالی را به مدیران گوشزد کنید. به کارکنان بیاموزید که هرگز شماره شناسنامه، کلمه رمز و شماره کارت شناسایی خود را به کسی نگویند و این چیزها را هم از طریق تلفن با هم مبادله نکنند.

8- اگر فهمیدید یک نفوذ غیر مجاز به سایت شما صورت گرفته، قبل از این که اطلاعات محرمانه افشا شوند و در اولین فرصت ممکن، اطلاعات محرمانه را به سیستم دیگری منتقل کنید. افراد سازمان را تحت نظر بگیرید و رفتارشان را کنترل کنید. به هیچ فرد خارج از سازمان، تحت هیچ عنوان حتی برای تعمیر یا امانت اجازه ندهید که رایانههای حاوی اطلاعات محرمانه را از محل خارج کند.

9- سامانه های ارتباط از راه دور را هم از سوءاستفاده و دسترسی غیر مجاز حفظ کنید. تلفنهای همراه یا ثابت باید با تنظیم شماره شناسه شخصی در مقابل سوءاستفاده مصون شوند. درسازمانها و شرکتهای بزرگ باید شماره تلفنهای خاصی را محدود کرد که قابل دسترسی برای همه نباشد.

10- با استفاده از مقالات، جزوات، کتب و دوره های آموزشی امنیت در فناوری اطلاعات، دانش و مهارت مورد نیاز را در این زمینه بدست آورید. جهت نیل به این مقصود از اینترنت هم میتوان کمک گرفت. در برخیکشورها پلیس و شبکه ارتباطات و مخابرات هم تسهیلاتی را در این خصوص ایجاد کردهاند.

اصول اخلاقی حاکم بر نظام الکترونیک سلامت ]6[

  هدف از طرح اصول اخلاق در سلامت الکترونیک اطمینان یافتن از این است که مردم دنیا به طور محرمانه و با آگاهی کامل، پتانسیل بالقوه اینترنت را در بهبود و توسعه مدیریت سلامت خود و نیز سلامت ارائه دهندگان مراقبت به کار میگیرند. اینترنت نحوه تبادل اطلاعات و مراقبتهای سلامتی را تغییر میدهد. همه افرادیکه از اینترنت برای اهداف مرتبط با مقوله سلامت بهره میبرند (اعم از بیماران ـ مدیران و سایر ذیعلاقگان) باید دست به دست هم محیط سالمی را فراهم آورند تا ارزش اینترنت را برای رفع نیاز به مراقبتهای سلامتی تسهیل بخشند.

از آنجاییکه اطلاعات، محصولات و خدمات سلامتی پتانسیل لازم را هم برای ارتقاء سلامت و هم برای آسیب رساندن به سطح سلامت جامعه دارند، سازمانها و افرادیکه اطلاعات سلامتی را بر روی اینترنت فراهم می آورند، در رابطه با رعایت اصل اعتماد، فراهم آوری کیفیت بالای محتوای اطلاعات حمایت از جنبه محرمانگی اطلاعات مورد استفاده توسط کاربران و نیز رعایت استانداردهای فعالیتی در ارائه خدمات سلامتی تخصصی به طور الکترونیک متعدد و مسوول میباشند. هر کسی که بنا به دلایلی از اینترنت استفاده میکند حق دارد که انتظار داشته باشد سازمانها و افرادیکه اطلاعات سلامتی محصولات و خدمات را به صورت on line فراهم آورده اند اصول زیر را رعایت کرده باشند:

1)اطلاعاتی را افشا کنید که اگر از سوی مشتریان شناخته شوند ضرورتا بر درک آنان یا میزان استفاده از سایت یا خرید یا استفاده از محصولات و خدمات تأثیر میگذارد. افرادیکه بنا به دلایل مرتبط با امر سلامتی از سایتهای اینترنتی استفاده میکنند میتوانند در مورد رعایت اصول اعتماد و اعتبار سایتهای مورد استفاده قضاوت نمایند.

2)اصل اعتماد را رعایت کنید و یکدیگر را فریب ندهید. مردم انتظار دارند که آن دسته از اطلاعات سلامتی و یا محصولات و خدماتی را که بر روی سایت اینترنت در جستجوی آن هستند به طور واقع بینانه ای تشریح شده باشند و اطلاعات مربوط به آنها از راه گمراه کننده ای ارائه نمیشود.

3)صحت، سهولت درک و به روز بودن اطلاعات سلامتی را مد نظر قرار دهید و نیز اطلاعاتی را فراهم آورید که کاربران برای قضاوت خود در رابطه با محصولات و خدمات on line به آن نیاز دارند. مردم برای اتخاذ یک تصمیم منطقی در رابطه با سلامتی خود این حق را دارند و انتظار دارند که سایتهای اینترنتی محصولات، خدمات و اطلاعات را با صحت و کیفیت بالا ارائه دهند.

4)در صورتی که خدمات و محصولات سلامتی موضوعاتی مربوط به قوانین و مقررات دولتی هستند، سایتهای اینترنتی باید قادر باشند نحوه تأیید آن محصول و خدمات، بوسیله موسسات قانونی را به کاربران اطلاع دهند.

5)به حق کاربران مبنی بر چگونگی گردآوری، استفاده و انتشار اطلاعاتشان احترام بگذارید. مردمی که از اینترنت برای مقاصد مرتبط با امر سلامت استفاده میکنند حق دارند تا در رابطه با اینکه چگونه ممکن است اطلاعاتشان جمع آوری شود، اطلاع کافی داشته باشند. همچنین در خصوص اجازه به دیگران در جهت گردآوری، استفاده و افشای اطلاعات خود اظهار نظر کنند. در واقع سایتهای اینترنتی بدون رضایت خاص کاربران نباید به گردآوری و بهره رداری و پخش اطلاعات آنان اقدام نمایند. به منظور اطمینان کاربران از مکانیسم تصمیم گیری در مورد گردآوری داده های شخصی، سایتها باید به دقت و به طور واضح موارد ذیل را مشخص نمایید:

-                    زمانیکه کاربران از سایتها استفاده می کنند چه داده هایی را گردآوری مینمایند؟

-                    چه کسانی در حال تدوین داده ها هستند؟

-                    چگونه سایتها از داده ها بهره برداری میکند؟

-                    آیا سایتها داده ها را با دیگر سازمانها و اشخاص تسهیم میکنند؟ اگر بلی، چه داده هایی تسهیم میشود؟

-                    چه سازمانها و افرادی هستند که سایتها آنها را در داده ها تسهیم میکنند؟

-                    آیا رضایت و موافقت کاربران به منظور تدوین، بهره برداری و تسهیم داده های شخصی آنان مطابق با روشهای کاملا تبیین شده جلب میگردد؟

-                    در صورتی که یک بازدید کننده از ارائه داده های شخصی اجتناب ورزد این روند چه پیامدی ممکن است داشته باشد؟ سایتهای تجارت الکترونیک ملزم هستند تا زمانیکه در حال مبادلات تجاری هستند، کاربران را از روند کار آگاه ساخته و رضایت ویژه آنان را به منظور مشارکت در این فرآیند جلب نمایند.

6)به تعهد خود در حمایت از حریم کاربران و محرمانگی اطلاعات آنان پایبند باشید. مردم حق دارند از اینکه اطلاعات شخصی آنان محرمانه نگهداری میشود اطمینان حاصل کنند. در این زمینه اطلاعات سلامتی مردم از حساسیت خاصی برخوردار است و افشاء نامناسب این گونه اطلاعات میتواند اثرات جبران ناپذیری در پی داشته داشته باشد.

به منظور حمایت از کاربران در زمینه محرمانه بودن اطلاعات آنان، سایتها باید به موارد ذیل توجه نمایند:

-                    اقدامات منطقی به منظور پیشگیری از دسترسی یا بهره برداری غیرمجاز از اطلاعات کاربران اتخاذ شود.

-                    این امکان فراهم شود که کاربران بتوانند آن دسته از اطلاعاتی را که ارائه، روزآمد و یا تصحیح کردهاند، مرور کنند.

-                    یکسری مکانیسم های منطقی به منظور شفاف سازی نحوه استفاده از اطلاعات شخصی افراد ایجاد شود.

-                    نحوه و مدت ذخیره سازی اطلاعات کاربران بر روی سایتها مشخص شود.

-                    اطمینان حاصل شود که اطلاعات نامشخص افراد (مثلا نام کاربران، آدرسهای پست الکترونیک و سایر داده هایی که از پرونده آنان حذف میشود) را نمیتوان به کاربر ارتباط داد.

7)به اصول و الزامات اخلاقی بیماران و مشتریان احترام بگذارید و آنان را در خصوص محدودیتهای سلامت الکترونیک مطلع سازید. پزشکان، پرستاران، داروسازان و دیگر متخصصین مراقبتهای سلامتی که وسایل یا مراقبتهای پزشکی فردی و خاص را فراهم می آورند باید موارد ذیل را مد نظر قرار دهند:

خدمات خود را با ملاحظه اصول اخلاقی ارائه نمایند. همچون زمانیکه با بیماران ارتباط چهره به چهره برقرار میکنند.

به گیرندگان خدمات آسیبی نرسانند.

علایق و خواسته های بیماران و مشتریان را در اولویت قرار دهند.

به جنبه محرمانگی اطلاعات بیماران توجه خاصی داشته و آن را در همه حال مورد حمایت قرار دهند.

به طور آشکار افشاء کنید، هر گونه حمایت، تشویق مالی، یا دیگر اطلاعاتی که بر روی درک و آگاهی بیماران ومشتریان از نقش متخصصین یا خدمات توصیه شده توسط آنان تأثیر میگذارد.

مشخص کنید که هزینه مشاوره الکترونیک به چه میزان است و نحوه پرداخت آن در قبال خدمات الکترونیک چگونه است؟

از کلیه قوانین و مقررات مرتبط از جمله مقررات اعتباربخشی و تجویز تخصصی تبعیت کنید. اینترنت می تواند به عنوان یک ابزار قوی به منظور رسیدگی به نیازهای بیماران به مراقبتهای سلامتی مورد استفاده قرار گیرد اما کاربران باید بدانند که این نوع مکانیسم دارای محدودیتهایی نیز میباشد.

تمام مراقبتهای سلامتی که از طریق اینترنت ارایه میشود باید شفاف و صحیح باشند.

باید بیماران خود را از مکان ارائه خدمات و مجوزهای فعالیت خود مطلع سازند.

شرایط و واژه های مربوط به تعاملات الکترونیک خود با بیماران را تشریح و توصیف کنند.

واقعا تلاش کنند تا شرایط ویژه بیماران و مشتریان را شناخته و آنان را در شناسایی منابع محلی ارایه دهنده مراقبتهای سلامتی کمک کنند.

یک ساختار شفاف و مناسبی را در موارد نیاز به پیگیری جهت دریافت مراقبتهای سلامتی مشخص کرده و ارایه دهند.

متخصصین مراقبتهای سلامتی که خدمات یا ابزارهای پزشکی را به طور on line توصیه میکنند باید:

به طور شفاف و صحیح شرایط و محدودیتهای تشخیص و درمان الکترونیک را تشریح کنند.

بیماران خود را آگاه کنند که در چه زمان می توان از مشاوره الکترونیک استفاده کرد، چه زمانی نمیتوان از آن استفاده کرد و در چه مواقعی به طور چهره به چهره با متخصصین مراقبتهای سلامتی مشورت نمایند.

8)اطمینان حاصل کنید که چه سازمانها و سایتهایی معتبر هستند. مردم انتظار دارند که مطمئن باشند از اینکه سازمانها و افرادی که بر روی اینترنت فعالیت میکنند تنها با افراد و سازمانهای معتبر و قابل اعتماد مشارکت دارند. اگر چه آنان به طور انتفاعی یا غیر انتفاعی فعالیت میکنند اما لازم است به موارد ذیل توجه نمایند:

به طور منطقی تلاش می کنند که اطمینان دهند که حامیان، شرکا و دیگر افراد و موسسات مرتبط به طور قانونی فعالیت میکنند و با همان استانداردهای اخلاقی که مورد توجه سایتهاست موافقند.

اصرار دارند که حامیان فعلی و آتی آنان به روش جستجوی نتایج و موضوعات کلیدی تأثیری نمیگذارند.

و اینکه آنان باید به طور واضح برای کاربران مشخص کنند که:

چه ارتباطی با دیگر سایتها برای کسب اطلاعات وجود دارد؟

چه زمانی آنان از سایت خارج میشوند؟

9) فرصت معناداری را فراهم آورید تا کاربران بازخوردهای خود را به سایت ارسال کنند و در نهایت شکایات آنان را پایش کنید و با اصول اخلاقی سلامت الکترونیک مطابقت دهید. مردم باید اطمینان حاصل نمایند که سازمانها و افرادی که اطلاعات، محصولات و خدمات سلامتی را بر روی اینترنت برایشان فراهم می آورند توجه جدی کاربران را به خود جلب کرده اند و این سایتها تلاش میکنند که این اطمینان را به کاربران خود بدهند که فعالیتهایشان کاملا اخلاقی است. سایتهای سلامت الکترونیک باید:

به طور شفاف مشخص کنند که کاربران چگونه با مدیران سایتها و خدمات در تماس هستند.

ابزاری را فراهم کنند تا کاربران سایتها به راحتی بازخورد لازم را درباره سایت و کیفیت اطلاعات، محصولات و خدمات به مدیران سایت ارایه کنند.

به دقت شکایات و نظرات ارسال شده از سوی کاربران را بررسی نموده و پاسخ لازم را در دوره زمانی کوتاه و به شیوه ای مناسب برای آنان ارسال نمایند.

سایتها باید کاربران خود را ترغیب کنند تا مدیران و نمایندگان خدمات مصرفی را در زمانیکه مراکز وابسته و مرتبط و شرکا تجاری و غیر تجاری اصول اخلاقی و مقررات را نادیده میگیرند یادآوری نمایند.

سایتهای سلامت الکترونیک باید سیاستهای خود در زمینه خود ارزیابی را به طور واضح برای کاربران تشریح کنند و ذبعلاقگان را در زمینه ارائه طرحهای خلاقانه حل مسئله مورد تشویق و ترغیب قرار دهند.

منافع کمی و کیفی سلامت الکترونیک ]3 و 9[

   در مورد منافع اجتماعی و اقتصادی سیستم الکترونیک سلامت مباحث گوناگونی طرح شده و چالشهای فراوانی وجود دارد. بدیهی است که بهبود سطح سلامت جامعه بشری از طریق به کارگیری فناوریهای نوین، موضوعی نیست که به آسانی قابل سنجش و حتی ارزش گذاری باشد. اما در عین حال امکان سنجش برخی از جوانب این روند و توسعه نظامهای ارائه دهنده مراقبتهای سلامتی نیز وجود دارد. بدون استثنا تمام موسسات بهداشتی و درمانی به نوعی از فناوری اطلاعات استفاده میکنند. سازمانها ناگزیرند برای بازگشت سرمایه، درصدد به دست آوردن پول باشند و این موضوعی است که باعث شده مدیران زمانی که این فناوریها را برای سازمانهای خود معرفی کرده و به کار میگیرند، به آن توجه جدی نمایند. بهره برداری بیشتر از فناوری اطلاعات و بازگشت سرمایه مرتبط با آن جزئی از مهارتهای مدیریت اجرایی سازمان در زمینه فناوری اطلاعات است. سه دسته منافع بالقوه وجود دارد که با استفاده از کامپیوترها و پردازش الکترونیکی داده ها در بخش مراقبت سلامت شناسایی میشود. این منافع عبارتند از:

منافع کمی: منافعی هستند که کاملا قابل اندازه گیری بوده، جنبه مالی دارند و به استفاده از یک فناوری به خصوص نسبت داده میشوند.

منافع کیفی: این منافع به طور مستقیم و غیر مستقیم به فناوری نسبت داده میشوند و اندازه گیری آنها مشکلتر است. این منافع فقط در قالب تاثیر فناوری بر روی عملکرد و کارآیی سیستمها اندازه گیری میشود.

منافع استراتژیک: این منافع در دراز مدت برای سازمانهای بهداشتی و درمانی مهم و اساسی هستند. جمعآوری و تحلیل داده ها مزیت ویژه ای برای سازمان محسوب میشود که در طولانی مدت پایه و اساس برنامهریزی استراتژیک و تحقیقات بهداشتی و پزشکی میباشند.

مطالعه موردی تحلیل اقتصادی ]5[

   موسسه پزشکی Mason در ایالت ویرجینیای آمریکا مطالعه ای پیرامون هزینه ـ فایده استقرار مدارک پزشکی الکترونیک در سال 2000 میلادی آغاز نموده است که در آن معیارهایی در رابطه با کمیت و کیفیت نظام الکترونیک مدارک پزشکی در مورد اوراق آزمایشگاهی، رادیولوژی و دستورات دارویی (سند 1) تعیین و مورد سنجش قرار گرفته است. طرح مذکور در یک دوره زمانی 7 ساله برنامه ریزی شده که کل در آن هزینه تحمیل شده به سازمان طی سال اول، بدون کسب هیچ گونه منفعتی از این فناوری، معادل 597/917/1 دلار و در پایان سال هفتم 945/931/18 دلار میباشد. شایان ذکر است این مبلغ با در نظر گرفتن هزینه های اولیه استقرار سیستم و آموزش پزشکان و کارکنان و توجه به تسریع در وصول مطالبات، حذف مشاغل غیرضروری، قابلیت دسترسی سریع به اطلاعات و ... محاسبه شده است. با این روند محاسباتی میزان منافع نهایی حاصل از استقرار سیستم الکترونیک مدارک پزشکی در پایان دوره 7 ساله در این مرکز پزشکی مبلغ094/ 519/ 49 دلار میباشد (سند 2).

سلامت الکترونیک در کشورهای جهان

   علیرغم چالشهای متعددی که در رابطه با کاربرد فناوریهای اطلاعاتی و ارتباطاتی وجود دارد، همچنان میزان استفاده از اینترنت و فناوریهای مرتبط با آن در فراهم آوری و ارائه مراقبتهای سلامتی به منظور ارتقاء سطح دسترسی، افزایش کارآیی، اثربخشی و بهبود کیفیت فرآیندهای بالینی و غیربالینی رو به افزایش است. اینترنت، امروزه کاربران خود را قادر ساخته است تا اطلاعات مورد نیاز خود را به طور سریع و هزینه ـ اثربخش منتقل ساخته و در کوتاهترین زمان ممکن به منابع اطلاعاتی موجود در شبکه دسترسی داشته باشند.

سند1) فهرست منافع سالانه پس از عملیاتی شدن سیستم الکترونیک مدارک پزشکی (به دلار)

سند 2) فهرست منافع سالانه پس از عملیاتی شدن سیستم الکترونیک مدارک پزشکی (به دلار)

ایالات متحده آمریکا ]7[

   طی مطالعاتی که در آمریکا صورت گرفته، در سال 2002 میلادی بالغ بر 137 میلیون آمریکایی جهت دریافت مراقبتهای سلامتی از اینترنت استفاده کرده اند. این میزان در سال2003، 5% افزایش داشته است. آمار دیگری نیز در رابطه با میزان استفاده از فناوری اطلاعات و ارتباطات در بخش سلامت در این مطالعه ارائه شده است. این مطالعه حاکی از آنست که بسیاری از بیماران این کشور بر اساس نوع بیماری خود از اینترنت و تسهیلات آن بهره برده اند. آمار مربوط به این پژوهش بشرح ذبل است: افسردگی 19%، آلرژی و سینوزیت 16%، سرطان 15%، آرتریت و روماتیسم 10%، فشار خون بالا 10%، میگرن 9%، بیماریهای قلبی 8% و اختلالات خواب 8%.

   بخش دیگر این مطالعه نشان دهنده آنست که میزان مراجعات بیماران و دریافت کنندگان خدمات و محصولات سلامتی به سایتهای اینترنتی شرکتهای داروسازی 20%، بیمارستانها و مراکز درمانی 16%، انجمنهای پزشکی 40%  و گروههای حمایت از بیماران 32% در سال 2002 بوده است. از سوی دیگر 90% بیماران بزرگسال در سال 2002 به طور اینترنتی با پزشکان خود در ارتباط بوده اند و این ارتباط طیف گسترده ای را شامل میشود که این طیف از مکاتبه با متخصصین مراقبت از طریق پست الکترونیک شروع و به دریافت خدمات پزشکی از راه دور و ... ختم میشود. ارقام این گزارش نیز بر اساس نوع ارتباط برقرار شده توسط افراد مذکور متفاوت میباشد که عبارتند از:

  لازم به یادآوری است همچنانکه در این پژوهش نیز صادق است که قابلیتهای فناوری اطلاعات و ارتباطات سلامتی یکی از عوامل مهم و موثر در انتخاب پزشکان و طرحهای درمانی آنان توسط بیماران بوده است و این موضوع نشان میدهد که هر چند معضلات عمده ای در استفاده از اینترنت و دیگر فناوریهای اطلاعاتی در حوزه سلامت وجود دارد لیکن در یک نگاه کلی میتوان دریافت که مزایا و منافع مختلفی که این فناوری دارد بسیار ارزشمند و قابل توجه میباشد.

کانادا ]8[

   در بهار 1998 بهداشت کانادا 121 پیشنهاد پروژه را برای انجام حمایت مالیشان در قالب برنامه حمایت از زیر ساختهای بهداشت دریافت کرد و پس از بررسی از بین این تعداد 36 عدد پروژه را در چهار موضوع استراتژیک ارائه نمود:

1ـ مدیریت دانش، 2ـ پزشکی از راه دور، 3ـ مراقبت از راه دور در خانه             4ـ ثبت بهداشت الکترونیک.

کارها توسط 33 گروه غیرانتفاعی و غیردولتی انجام شد. بخش دولتی از سرمایه 22 میلیون دلاری هزینه شده در پیاده سازی تنها 8.8 میلیون دلار را سرمایه گذاری کرده است قابل توجه که دولت به توسعه زیرساخت ها پرداخته و این میزان از مشارکت را از بخش خصوصی را جلب کرده است.  نگاهی بر عناوین پروژها ایده­هایی را برای تعیین الویت سرمایه­گذاری کانادا در زمینه انفورماتیک پزشکی در اختیار ما قرار میدهد و این تجربه با در نظر گرفتن شرایط بومی کشور مفید خواهد بود.

الف) مدیریت دانش:

انتقال دانش مورد نیاز پرستاران از طریق شبکه و بصورت زنده، اتاوا (500000 دلار)

تشخیص بیماریهای مسری، اتاوا (897000 دلار)

کتابخانه بهداشتی مجازی برای نیوفندلند (40250 دلار)

ارتقاء آگاهی در رابطه با سرخچه، برونسویک جدید (95000 دلار)

آموزش افراد در زمینه حمایتهای شخصی بصورت همزمان و زنده (156500 دلار)

صحبت با جوانان بصورت همزمان (167700 دلار)

ارائه اطلاعات غذایی بصورت همزمان، انتاریو (59838 دلار)

شبکه امنیت غذایی، انتاریو (375222 دلار)

شبکه مخاطرات ضروری، بریتیش کلمبیا (99300 دلار)

مرکز مستندات بهداشتی، البرتا (495654 دلار)

نظارت بر دیابت ملی، البرتا (140000دلار)

ب) پزشکی از راه دور:

مراقبت بیماران سرطانی نیوفنلند (285658 دلار)

ثبت حوادث کاندا، کوبیک (441899 دلار)

ثبت بیماران سرطانی، انتاریو(363750 دلار)

ارائه اطلاعات و مشاوره در زمینه سرطان سینه و پروستات (57810 دلار و 123710 دلار)

رادیولوژی از راه دور برای البرتا دورافتاده (400000 دلار)

ایجاد کلینیک مجازی برای ارائه خدمات مشاوره­ای و آموزشی (489700 دلار)

پ) ارائه خدمات پزشکی از راه دور در خانه:

کارگاه آموشی برای جوانان تحت وب برای خودداری از سیگار کشیدن (58435 دلار)

مراقبت از بیماران قلبی در خانه (150576 دلار)

مراقبت از بیماران دیابتی در خانه (449600 دلار)

ارائه فهرستهایی برای بهداشت (250000 دلار)

ارائه خدمات بصورت همزمان برای بیماران دیابتی (500000 دلار)

مراقبت پزشکی از کودکان در خانه (409406 دلار)

ت) ثبت بهداشت الکترونیک:

پروژه ارتقاء ثبت بهداشت الکترونیک (500000 دلار)

ارتقاء مهارت پزشکان و پرستاران و دیگر متخصصان (49271 دلار)

توجیه پزشکان خانواده برای استفاده از فناوری ارتباطات و اطلاعات (270900 دلار)

پایگاه اطلاعاتی از بیماران قلبی برای تحقیقات و تصمیم سازیها (308100 دلار)

آلمان و فرانسه ]9[

  مطالعه دیگری که در مورد کشورهای آلمان و فرانسه صورت گرفته نیز نشان دهنده روی آوردن مردم این دو کشور، به خصوص آلمانیها به سوی سلامت الکترونیک است. 52% بیماران آلمانی و 34% بیماران فرانسوی که در این پژوهش مورد بررسی قرار گرفته اند علاقمند به برقراری ارتباط اینترنتی با پزشکان و دیگر ارائه دهندگان مراقبتهای سلامتی هستند. این در حالیست که 46% پزشکان آلمانی و 54% پزشکان فرانسوی از تسهیلات الکترونیک فناوری اطلاعات و ارتباطات جهت تجویز الکترونیک نسخه نیز استفاده نمیکنند. اما در عین حال افزایش هزینه های مراقبتهای سلامتی و ضرورت تعامل و ارتباط دو طرفه شرکتهای دارویی و تجهیزات پزشکی، بیماران و پزشکان، آنان را به برقراری ارتباط از طریق یک فناوری ارزان قیمت و سریع ملزم ساخته است.

کشورهای مستقر در منطقه مدیترانه شرقی ]3[

   در ماه می 2001 میلادی به منظور ارزیابی وضعیت اطلاعرسانی پزشکی و بهداشتی در وزارتخانههای بهداشت و درمان 20 کشورهای عضو منطقه مدیترانه شرقی پژوهشی انجام شد. در این مطالعه پرسشنامه ای در سه بخش تدوین شد و 18 کشور (90% جامعه موردمطالعه) به طور کامل به آن جواب دادند.

اولین بخش پرسشنامه شامل 11 سوال است که هدف آنها ارزیابی وضعیت زیرساخت فناوری اطلاعات در وزارت بهداشت کشورهای منطقه بود.

دومین بخش پرسشنامه شامل 14 سوال با هدف ارزیابی کاربردهای فناوری اطلاعات در وزارتخانههای بهداشت منطقه میباشد. 4 گزینه برای هر سوال مطرح شده تا مشخص کند که آیا بانک اطلاعاتی کامپیوتری وجود دارد، طرحریزی شده، در حال توسعه است یا کاملاً کاربردی شده است.

   سومین دسته شامل یک سوال با زیرگروههایش با هدف ارزیابی منابع انسانی که در تکنولوژی اطلاعات در وزارتخانههای بهداشت و درمان منطقه کار میکنند میباشد. یک لیست از عناوین شغلی آماده و از کشورها خواسته شد که تعداد کارمندانشان در را هر گروه مشخص کنند. نتایج این بررسی به شرح ذیل میباشد:

   با توجه به جدول فوق استنباط میشود که در کشورهای منطقه در خصوص تربیت و استخدام کارشناس فناوری اطلاعات و ارتباطات سلامتی توجه کافی مبذول نشده است.

طرحهای پیشنهادی در زمینه توسعه سلامت الکترونیک

  دفتر منطقه ای سازمان جهانی بهداشت در مدیترانه شرقی؛ در نشست ماه می 2001 در مصر توصیه هایی را به سازمان جهانی بهداشت و نیز کشورهای عضو ارائه کرده اند. بر اساس این توصیه ها، برنامه اجرایی توسعه سلامت الکترونیک به شرح ذیل مدون گردید ]3[:

تبین وظایف دفاتر اطلاع رسانی پزشکی و بهداشتی در سطح وزارت خانه های بهداشت و درمان و نیز تدوین شرح شغل پرسنل کلیدی شاغل در حوزه فناوری اطلاعات.

توسعه الگوهایی برای کاربرد فناوری اطلاعات در بخش سلامت در طیف وسیعی از کشورها. این الگو ممکن است مدارک الکترونیک سلامت، تحلیل روندها و آمار بهداشتی، بانکهای اطلاعاتی کتابخانه ای و ماخذشناسی را شامل شود.

توسعه روندهای استاندارد برای درخواست و کاربرد اطلاع رسانی در موسسات ارائه دهنده مراقبتهای سلامتی. این موضوع ممکن است ابزارهای نیازسنجی، معیارهای انتخاب و درخواست استاندارد اطلاعات و پروپوزالها را نیز شامل شود.

پشتیبانی از تقویت منابع انسانی مرتبط با موضوع در وزارتخانهای بهداشت بوسیله هدایت دوره های آموزشی برای کارکنان اطلاع رسانی بهداشتی، تدارک مطالب و مواد آموزشی و توسعه آگاهیهای آنان در زمینه روندهای جدید مرتبط با این موضوع.

تسهیل و ترغیب فعالیت در زمینه توسعه بانک منطقه ای اطلاعات سلامت بمنظور ارتقاء تبادل الکترونیک داده های آماری و دستیابی به یک تعریف جامع، کامل و متحدالشکل از شاخصهای سلامتی.

سازماندهی یک مکانیسم مشاوره ای بین کشورهای منطقه خصوصا در زمینه کاربردهای پزشکی از راه دور با ملاحظه این امر که منابع و تجارت کشورهای منطقه مورد استفاده قرار گیرد.

توسعه سیستم کتابخانه مجازی و فراهم آوردن آن و پشتیبانی از پیاده سازی آن در کشورهای منطقه.

توسعه استراتژی سیستم اطلاعات جغرافیایی و ظرفیت سازی به منظور تدارک مقدمات و پیاده سازی بموقع و مناسب این سیستم در سطح منطقه.

برگزاری نشستهای مسوولان دفاتر اطلاع رسانی پزشکی و بهداشتی کشورهای منطقه به طور منظم (مثلا سالانه) به منظور بررسی پیشرفت برنامه های هر کشور و پایش تغییر روندها در حوزه سلامت.

بهبود رویکردها و توسعه الگوهای همکاری، تبادل تجربیات و توزیع اطلاعات میان کارکنان فناوری اطلاعات در موسسات مراقبتهای سلامتی در سطح منطقه/ سایتهای شبکه، گروههای بحث و بررسی و ...

توسعه طرحهای ملی در زمینه پشتیبانی از سیستمهای اطلاع رسانی بهداشتی با همکاری کشورهای عضو.

گردآوری استانداردهای بین المللی مرتبط با فناوری اطلاعات و ارتباطات از راه دور در حوزه سلامت که تاکنون مورد تأیید قرار گرفته اند.

توسعه یک چهارچوب حقوقی و قوانین و مقررات به منظور مدیریت فناوری اطلاعات در مراقبتهای سلامتی شامل اطلاع رسانی پزشکی و بهداشتی ـ ارتباطات بهداشتی از راه دور و سلامت الکترونیک.

اختصاص بودجه منظم برای پشتیبانی از فناوری اطلاعات به خصوص برای تربیت نیروی انسانی، نگهداری سیستمها و معرفی سیستمهای جدید.

فراهم آوری و پیاده سازی برنامه های آموزش اطلاع رسانی پزشکی و بهداشتی برای دانشجویان پزشکی و متخصصین مراقبتهای سلامتی با همکاری وزارتخانه های بهداشت و دانشکده های پزشکی.

استفاده از منابع و فناوریهای اینترنتی به منظور فراهم آوردن اطلاعات سلامتی به منظور ارتقاء سطح زندگی سالم هم برای عموم مردم و هم جهت مشاوره و آموزش مداوم برای متخصصین مراقبتهای سلامتی.

راه اندازی کمیته های کشوری توسعه سیستمهای اطلاعات جغرافیایی. بعضی از از پیش نیازهای این سیستم وجود نقشه های الکترونیک کشورها و داده های آماری سلامت در قالب بانکهای اطلاعاتی آنها میباشد.

توسعه و نگهداری بانکهای اطلاعات کتابخانه ای و ماخذ شناسی در وزارتخانه های سلامت به منظور کنترل و تسهیل دسترسی به مجموعه های کتابخانه های محلی و بانکهای جهانی دانش. به منظور قادر ساختن استفاده از مجموعه دانش پزشکی موجود، کتابخانه ها و مراکز مستندسازی باید به اینترنت متصل شوند.

توسعه پروفایل کشوری اطلاع رسانی پزشکی و بهداشتی

از دیدگاه برخی مراکز دانشگاهی فعال حوزه سلامت الکترونیک باید اقدامات ذیل در قالب یکسری زمینه های کلان مدیریتی جهت توسعه این سیستم صورت پذیرد ]10[:

الف) سیاستگذاری

به منظور موفقیت و پایداری فناوری سلامت از راه دور (telehealth)، باید به طور کامل آن را به ساختار فعلی بخش سلامت و فرآیندهای مربوطه پیوند زد.

باید در برنامه ریزی استراتژیک بخش سلامت موضوعات اساسی و اصول سلامت از راه دور مورد توجه جدی قرار گیرد.

یک مرجع سیاستگذاری جهت تمرکز بر سیاستگذاری در موضوع سلامت از راه دور ایجاد شود.

سلامت از راه دور باید در ظرفیت سازی برای آموزش، تحقیقات و فعالیتهای مدیریتی همچون که در بخش مراقبتهای سلامتی و بالینی مشارکت دارد، مشارکت داشته باشد.

ب) تکنولوژی

امکانات لازم جهت دسترسی عموم مردم به تسهیلات سلامت از راه دور  خصوصا در مناطق محروم و دور افتاده فراهم شود.

تکنولوژی های متعدد مربوط به سلامت از راه دور  را باید در کنار هم مورد استفاده قرار داد تا اثرات سینرژیک داشته باشند. نباید آنها را به عنوان ابزارها و فناوریهای رقابتی ببینیم.

پ) ارزیابی

باید شاخصها و معیارهای مناسب و ابزارهای قابل اعتماد و درستی را جهت اندازه گیری منافع اقتصادی ـ اجتماعی سلامت از راه دور  تعیین کرد.

چهارچوب مناسبی جهت تحلیل اقتصادی منافع و نتایج حاصل از سلامت از راه دور  انتخاب شده و گسترش یابد تا همچنان که منافع مالی سلامت از راه دور  امکان سنجش دارد، منافع غیر مالی آن نیز قابل سنجش و دقیق باشد.

برنامه های سلامت از راه دور  باید اجرا شود و دقیقا مورد ارزیابی قرار گیرد.

ارزیابی هایی که در مقوله سلامت از راه دور  انجام میشود باید جنبه های اجتماعی و سازمانی و خط مشیهای سلامت از راه دور  را نیز دربرگیرد.

ت) اقتصادی

تحلیل های اقتصادی ـ اجتماعی سلامت از راه دور  شواهد کافی را برای نشان دادن میزان سرمایه گذاری در این بخش نشان میدهد و این ابزار مناسبی است.

برنامه های پایدار سلامت از راه دور  و نه تنها پروژه های مربوطه باید زمان دار و هدفمند باشند.

پیوستگی و ارتباط کامل سلامت از راه دور  می تواند بهره برداری از این فناوری را افزایش داده و باعث کاهش هزینه های جانبی شود.

سرمایه گذاری در بخش فناوری اطلاعات و ارتباطات نه تنها در سلامت از راه دور  بلکه در دیگر فعالیتهای اجتماعی اعم از آموزش عالی، بازرگانی و ... به عنوان یک سرمایه انگاشته شود نه هزینه.

ث) فرصتهای سرمایه گذاری

تحقیق و توسعه و فرصتهای توسعه اقتصادی نیازمند پیگیری جدی است.

توجه سیاستگزاران و تصمیم گیرندگان بخش سلامت و کشور به فناوری اطلاعات و ارتباطات در سلامت معطوف شود.

نتیجه

   آنچه در این مقاله مورد بررسی قرار گرفت جوانب گوناگون استفاده از فناوریهای نوین اطلاعاتی و تجارت الکترونیک در نظام سلامت (سلامت الکترونیک) بود. دریافتیم که در کشورهای توسعه یافته دنیا موضوع سلامت الکترونیک مورد توجه جدی سیاستگزاران، متولیان و ارائه دهندگان (مجریان) مراقبتهای سلامتی قرار گرفته است. منافع و مزایای همه جانبه چنین فناوریهایی از جمله مهم ترین گرایش جوامع به استفاده از آنها میباشد، به طوریکه بهره برداری از اینترنت و تسهیلات آن نه تنها در حوزه سلامت بلکه در سایر بخشهای صنعتی و خدماتی مورد توجه واقع شده است. «انقلاب اطلاعاتی» که در عصر حاضر شاهد آن هستیم حتی بر نحوه اداره ممالک پیشرفته دنیا نیز تاثیر بسزایی داشته و موضوع «دولت الکترونیک» و «توسعه الکترونیک» را به طور جدی طرح کرده است. بهره برداری از اینترنت و تسهیلات آن به عنوان یکی از فناوریهای نوین اطلاعاتی، نه تنها از نظر اقتصادی بلکه منافع مستقیمی دربردارد بلکه به عنوان یک ابزار قوی به منظور آموزش و توانمند سازی کاربران اطلاعات سلامتی عمل مینماید. آنچه در این رابطه مهم میباشد مسوولیتی است که دست اندرکاران سلامت الکترونیک در قبال امنیت اطلاعات سلامتی مردم دارند و تعهدی که آنان را ناچار به رعایت یکسری اصول اخلاقی ویژه در کاربرد این فناوری مینماید. هر چند در قالب سلامت الکترونیک بحثهای فراوان و متعددی قابل طرح است، لیکن توجه روزافزون مردم و دولتها به این مکانیسم ارائه مراقبت ضرورت توجه جدی به توسعه این فناوری و سرمایه گذاری هر چه بیشتر در این زمینه را ایجاب میکند.

منابع مورد استفاده

1- Strategic Management; Fred R. David| 7^th edition| Prentic-Hall Inc.| 1999

2- Management Fundamentals; Lussier Robert|

3- Health and Medical Informatics| Technical Paper by Dr. Najeeb Al-Shorbaji| RA/HIS| Regional Office for the Eastern Mediterranean| World Health Organization| Cairo| Egypt| May 2001

4- World Health Report 2000| WHO

5- Financial Analysis Projects Clear Returns from Electronic Medical Records| By: Karl F. Schmitt & David A. Wofford| Awarded Article of the Year by American Healthcare Financial Management Association| (Published in HFMA| Jan. 2002)

6- eHealth Code of Ethics| eHealth Ethics Initiative 2000

7- Advocacy White Paper; E-Health: Navigating the Internet for Health Information| Healthcare Information and Management Systems Society| Chicago| IL May| 2002

8- http://ict-research.net/app/MI/MI-in-Canada.htm

9-HEALTH Market| Walid Elias KAI| Ph.D. candidate in E-Health Economics

10- Socio-Economic Impact of Telehealth: Evidence Now for Health Care in the Future| By: Penny Jennett| Richard Scott| David Hailey| Arto Ohinmaa| Roger Thomas| Carol Anderson| Barbara Young| Diane Lorenzetti| Louise Affleck Hall| Lorna Milkovich| Caroline Claussen| Tara Perverseff| Susan Brownell| Ali Jadavji| Julianne Sanguins and Stephanie Yeo; Health Telematics Unit| University of Calgary; Department of Public Health Sciences| University of Alberta; Faculty of Medicine| University of Calgary; CA Consulting; McGill University; Institute of Health Economics; Centre for Health Policy Studies| University of Calgary.