بهبود فروشگاه

معرفی گونه ‏های گیاهی مناسب جهت کشت اطراف مسیل ها
 (مطالعه موردی-مشهدمقدس)
بهرام محمدی گلرنگ     عظیم شهیدی     محمد کاظمی

چکیده:
از مدت ها قبل فکر منظر سازی جاده ها و بزرگراه ها، در کشورهایی که مبتلا به اقلیم خشک و نیمه خشک هستند وجود داشته است. شاید در کشور ما بتوان اولین اقدام عملی در این زمینه را منظر سازی بزرگراه تهران - کرج تلقی نمود به طوری که بخش میانی با گیاه آتریپکلس کانی سنس و جناح شمالی با استفاده از سوزنی برگها، تزئین شده است.
در سال های اخیر اندیشه مورد بحث در ابعاد وسیع مورد توجه دستگاه های اجرایی کشور قرار گرفت و نقطه اوج خود را در طرح درختکاری بزرگراه تهران-قم به نمایش گذاشت. دراستان خراسان نیزاز یک طرف با اجرای پروژه های جاده سازی و احداث بلوارها و اتوبان ها و از طرف دیگر با توجه به کم آبی و خشکسالی های اخیراحساس منظر سازی با استفاده از گونه های مقاوم به کم آبی بیش از پیش احساس گردید.
در این مقاله به بررسی فنولوژی، ریخت شناسی و ویژگیهای منظر گونه های مختلف درختی و درختچه ای مقاوم به خشکی که می تواند در منظر سازی جاده ها و بزرگراه های در دست احداث در سطح استان خراسان استفاده گردند اشاره خواهد شد.تعدادی ازگونه های پیشنهادی به شرح زیر می باشد. کارته - نسی - قیچ -  پرند-  علف مار – ارمک-  پلاس مورچه- دم گاوی-  اشنان - درمنه- قره داغ- پنی زتوم – برازمبل- گل ماهور- سیاه داغ - پده-  اسکنبیل- گز- زرشک گرگ تیغ- بادام کوهی-  عقربان - پنج انگشت - تنگرس-و ...                        

کلید واژه:
فضای سبز-منظر سازی-گونه های گیاهی- مشهد.                               
                
         
مواد و روش ها:
انتخاب و کشت گیاهان آبدوست در مسیرهای طولانی و اعمال سیستم آبیاری تانکری برای نگهداری درختان که خود هزینه های سنگین را در بر داشته است(هزینه سالیانه یک اصله درخت کاج در مسیر بزرگراه تهران-قم طبق فهرست بهاء سال 70 به میزان 4231 ریال اعلام گردیده است).نیاز به هزینه های نگهداری که باید طی سالیان متمادی همچنان ادامه یابد به طوری که در صورت کمبود اعتبارات و عدم آبیاری تمامی اقدامات انجام شده،مفهوم خود را از دست خواهد داد.افزون بر این،مسائلی مانند تجمع تدریجی املاح در ریشه گاه درختان،از جمله مواردی است که حیات و زنده مانی درختان غرس شده را تهدید می کنند.
از طرفی الزام در صرفه جویی آب ،به ویژه در کشورهایی که در اقلیم خشک و نیمه خشک قرار دارند و بهره برداری بهینه از آب،مسئله حیاتی است که باید در تمام برنامه های عمرانی رعایت شود.بی شک کشت گیاهان آبدوست در مسیر جاده ها به دلیل نیاز به آبیاری مداوم،برای حفظ و زنده مانی آنها،تامین مقادیر زیادی از آب را طلب می کند. در حالی که استفاده از گیاهان بومی و سازگار ،به دلیل توانمندی که در استفاده از امکانات محیط را دارند،در صرفه جویی آب ،نقش بسیار موثری را ایفاء می نمایند.نتایج حاصل از یک بررسی انجام شده نشان داد که با استفاده از اصول احداث فضای سبز،در سطح 150000 فوت مربع،با استفاده از گیاهان چند خانواده گیاهی مقاوم به خشکی ،به طور متوسط 3465000 گالن آب در سال صرفه جویی گردید. در بررسی دیگر مشخص شده است که در یکی از شهرهای ایالات متحده،قبل از جایگزین شدن گیاهان مقاوم به خشکی در فضای سبز شهر،بطور متوسط 44 درصد از آب تامین شده برای مصارف خانگی ،صرف آبیاری فضای سبز شهر می شده است، اما پس از کشت گونه های مقاوم به خشکی به صورت جایگزین گیاهان آبدوست پیشین،میانگین کل مصرف آب بالغ بر 66 درصد کاهش داشته است. با توجه به نتایج حاصل از بررسی مذکور،قانونی بنام قانون 055 در سال 1975 در شهر آلبوکورکو واقع در ایالت کلرادو به تصویب رسید که صدور جواز ساخت هر نوع ساختمان را منوط به استفاده از گیاهان مقاوم به خشکی در فضای سبز نموده است. شواهد دیگری نیز از تغییر عملیات احداث فضای سبز در بزرگراه های ایالات متحده،وجود دارد. امروزه کشت گیاهان که نیازمند آبیاری،کود،قطع و هرس هستند و در نتیجه هزینه های هنگفتی را طلب می کنند در این کشور، منسوخ شده است. اصولا کاشت درختان سوزنی برگ (کاج و سرو) و پهن برگ (نارون و زبان گنجشک)در مسیر جاده ها ،بزرگراه ها و آزاد راه ها به ویژه در اقلیم خشک و نیمه خشک موضوعی کاملا متفاوت و متمایز از امکانات طبیعی و اکولوژیکی این مناطق بوده و لازم است در چگونگی انجام چنین اقداماتی تجدید نظر کلی به عمل آید . به نظر می رسد راه کار حل این مسئله مراجعه به طبیعت و بهره برداری از ذخایر ژنتیکی آن شامل درختان،درختچه ها و بوته ها همراه با توجه ویژه به طراحی منظر باشد.با توجه به مجموع مطالب فوق و لزوم منظر سازی جاده ها،بزرگراه ها و آزاد راه ها با استفاده از گیاهان،در عصری که بخشی از حیات مردم در جاده ها خواسته و ناخواسته به دلیل الزام در استفاده از وسایل نقلیه موتوری سپری می گردد،به شدت احساس می شود، افزون بر این ، به منظور جلوگیری از فرسایش آبی و بادی ،تعدیل رفتار طوفانها و بادها و تعدیل صداهای آزار دهنده ناشی از حرکت وسایل نقلیه موتوری در جاده ها و بزرگراه ها، لزوم تحقیقی علمی،گسترده و دقیق احساس می شود.محور اصلی چنین تحقیقی را منظر سازی جاده ها و بزرگراه ها،با استفاده از گیاهان مقاوم به خشکی تشکیل می دهد.علت تاکید بر گیاهان مقاوم خشکی نیز آن است که چنین گیاهانی می توانند در این مسیرها با ساختارهای خاکی،اقلیم و توپوگرافی متفاوت،بدون نیاز به تیمارهای شدید برای نگهداری و آبیاری مستقر شوند و با عکس العمل منفی محیط طبیعی مواجه نگردند.
گیاهان در این عرصه قادر خواهند بود به صورت طبیعی و در حد توانمندی ها،امکانات و ظرفیتهای محیط به زندگی خود ادامه دهند و در عین حال در فصول مختلف سال،مناظر چشم نوازی را در طول جاده ها و بزرگراه ها برای مسافرین ایجاد نمایند. توجه به این نکته ضروری است که حدود 80 درصد از گستره وسیع کشور ما را تحت تاثیر و حاکمیت شرایط آب و هوایی خشک و نیمه خشک قرار دارد.
شهر مشهد نیز با توجه به شرایط آب و هوایی خشک خود تابع شرایط فوق می باشد و از این رو به دلیل در دسترس نبودن آب در تمامی مقاطع زمانی و مکان های مورد نظر،منظر سازی جاده ها و بزرگراه ها با استفاده از گیاهان بومی و وحشی بیابانی و کویری،جایگاه ویژه ای را داشته و از اهمیت زیادی برخوردار می باشد. در این مقاله سعی شده است در زمینه گونه های گیاهی مقاوم به خشکی با لحاظ معیارهای اکولوژیکی مانند،مقاومت و سازگاری گونه ها در اقلیم خشک و نیمه خشک بدون نیاز به آبیاری و سایر نهاده ها،قدرت استقرار در خاکهای مختلف با خصوصیات فیزیکو شیمیایی متفاوت در واحدهای گوناگون فیزیوگرافی،توان گسترش افقی و عمقی ریشه به منظور دریافت رطوبت موجود در محیط،دارا بودن مکانیسم های ویژه در اندامها به منظور نگهداری و حفظ آب و جلوگیری از هدر رفت آن و وسعت دامنه سازش اکولوژیکی،گیاهان مناسب شناسایی و معرفی شوند.افزون بر این در انتخاب و معرفی گیاهان معیارهای زیبا شناختی شامل:فرم،ارتفاع،تاج پوشش،بافت ساقه ها و شاخه ها،شکل و تنوع رنگ در برگها،گلها،میوه ها و جلوه گری مجموعه زیبائیهای مذکور در فصول مختلف و طبقه بندی اطلاعات زیست محیطی آنها نیز مد نظر بوده اند. طراحی مجموعه های گیاهی مناسب برای تیپ ها و واحدهای اراضی در مسیر جاده ها و بزرگراه ها و انتخاب گزینه های کارآمد که بتوانند نمایشگر طراحی ویژه منظر سازی در مواضع متفاوت آنها باشد،موضوع دیگری است که با بکار گیری اصول فنی سطوح آبگیر باران و ارائه الگوهای مناسب و کم هزینه در استفاده بهینه از باران برای تقویت پوشش گیاهی مورد بحث قرار گرفته است.

معرفی گونه های مناسب جهت منظر سازی بزرگراه ها و جاده های منتهی به مشهد مقدس:

با توجه به شرایط آب و هوایی شهر مشهد و میزان متوسط بارندگی به میزان 250 میلیمتر گونه های ذیل جهت منظر سازی اطراف بزرگراه هایی از قبیل بزرگراه امام علی،سنتو،اتوبان مشهد-باغچه ،مشهد – نیشابور و جاده مشهد- قوچان و مناطق مشابه در سطح خراسان پیشنهاد می گردد:

کارته                             Hertia angustifulia
نسی                       Stipagrostis   plumosa
قیچ                   Zygophyllum  eurypterum
پرند                           Pteropyrum oucheri
علف مار                          Capparis spinosa
ارمک                          Ephedra intermedia
پلاس مورچه                         Cressa cretica
دم گاوی                          Smirnovia iranica
اشنان                        Seidlitzia rosmarinus
درمنه                                Artemisia siberi
قلم                                  Fortuynia racinii
قره داغ                            Nitraria schoberi
پنی زتوم                   Pennium orientallis
برازمبل                                      Perovskia
گل ماهور                                 Verbascum
سیاه داغ                      Haloxylon aphyllum
گز                                               Tamarix
پده                             Populus euphratica
اسکنبیل                                   Calligonum
بادام کوهی                   Amygdalus scoparia
عقربان                           Sophora hortensis
زرشک                              Berberis orintalis
اشک              Halimodendron halodendron
تنگرس                        Amygdalus lycioides
گرگ تیغ                       Lycium depyessum
پنج انگشت                      Vitex agnus us
هر یک از گونه های فوق دارای مشخصاتی از قبیل جایگاه سیستماتیک،ریخت شناسی،فنولوژی،شرایط اکولوژیکی،چگونگی تکثیر و کشت و ویژگی های منظر سازی آن می باشد که مجال ارائه آنها در این مقاله نمی باشد.
بحث و نتایج:
گیاهان اشاره شده فوق که شرایط سازگاری و استقرار در مسیر جاده ها و بزرگراه ها را دارا می باشند.این گیاهان افزون بر دارا بودن معیارهای مناسب برای منظر سازی،می توانند در انواع خاکهای با محدودیت های شوری و قلیائیت،پائین بودن ظرفیت نگهداری آب،نامناسب بودن بافت، فرسایش پذیری از یک طرف و شرایط سخت آب و هوایی و اقلیم مناطق خشک و نیمه خشک ،مانند گرما،سرما،نوسانات درجه حرارت ،بالا بودن شدت تبخیر،وزش بادهای گرم و بادهای با برودت زیاد،کمبود رطوبت را از طرف دیگر به خوبی تحمل نموده و ثبات و سازگاری مطلوبی را از خود نشان دهند.
گونه های معرفی شده هر چند محدود هستند،اما نیازی به آبیاری ،کود دهی و سمپاشی ندارند. به طوری که قادرند از منابع موجود،علی رغم محدود بودن آنها در محیط به ویژه آب ،بنحو موثری استفاده نموده و رشد نمایند.این گیاهان با سیستم های ریشه ای ویژگی که دارند،قادرند رطوبت موجود در خاک را جذب نموده و آب را در اندامهای خود ذخیره نمایند و به هنگام حاکم شدن خشکی شدید فیزیکی در رویشگاه،با اندامهای ویژه خود مانند:کرک و لایه ترشحی ضخیم در سطح برگها و ساقه ها(کارته-گل ماهور- گل عقربی- پلاس مورچه-دمگاوی-سیاه تاغ-اسکنبیل-گز-و اشک)وجود تیغ در سطح ساقه ها(علف مار،قره داغ،زرشک،اشک،تنگرس،وگرگ تیغ)و برگهای گوشتی(اشنان و سالسولا)که برای کاهش تعرق گیاهی تکامل یافته اند.از اتلاف بیش از حد آب جلوگیری کنند،این ویژگی ها،گیاه را قادر می سازد تا در اقلیم خشک بدون نیاز به آبیاری،بقاء یافته و شادابی و سرسبزی خود را حفظ نمایند.
این گیاهان دارای انعطاف اکولوژیکی بوده و در مقابل تغییرات درجه حرارت محیط بسیار مقاوم هستند(اسکنبیل و سلمه صحرایی 20 تا 50 درجه سانتیگراد زیر صفر و 50 درجه بالای صفر را تحمل می کنند) رشد و نمو چنین گیاهانی در رقوم ارتفاعی گسترده ازسطح دریا و استقرارآنها در خاکهای با خصوصیات فیزیکی و شیمیایی متفاوت و در مناطق مختلف از جمله مواردی هستند که امکان استفاده از آنها برای منظر سازی میسر می سازند.مجموعه گیاهان معرفی شده از نظر منظر در زمینه :بافت،رنگ،و شکل برگ،میوه،گل،فرم و بافت شاخه ها و ساقه ها به قدری متنوع هستند که به عنوان مستعدترین گروههای گیاهی برای منظر سازی جاده ها و بزرگراه ها و همچنین فضای سبز شهری و پارکها می توانند مورد بهره برداری قرار گیرند، زیرا این گیاهان افزون بر ویژگی هایی که دارند به دلیل متنوع بودن،که خود یکی از زمینه های مهم در طراحی منظر است موجب ایجاد چشم اندازهای زیبا نیز در حاشیه جاده ها و بزرگراه ها می شوند.گفتنی است که ارتفاع گونه ها از 60 سانتیمتر تا 5 مترو پوشش تاجی آنها از 40 سانتی متر تا 4 متر متغیر است. در نتیجه پس از کاشت و رشد قادرند از اثرات تخریبی بادها و طوفان ها و بوران در مسیر جاده ها و بزرگراه ها جلوگیری نموده و آلودگی صدا و آزار ناشی از نور خودرو های مقابل در سمت دیگر جاده ها و بزرگراه ها را کاهش دهند.
پیشنهادات:
1-با توجه به هزینه بالای نگهداری گیاهان آبدوست و خطراتی که در اثر تنش های محیطی به ویژه کم آبی که آنها را تهدید می نماید و نظر به لزوم صرفه جویی آب در سطح استان خراسان،توصیه می شود از گونه های اشاره شده در این مقاله با رعایت طراحی منظر،برای کاشت در مسیرهای جاده ها و بزرگراه ها استفاده شود.
2-پیشنهاد می گردد دستگا ه های اجرایی متولی فضای سبز شهر مشهد جهت کاهش مصرف آب ،با رعایت مفاهیم کلی و اصولی،از آنها در فضای سبز شهری و پارکها استفاده نمایند.
3-الگوهای سطوح آبگیر باران می تواند بعنوان راهکاری جهت جلوگیری از هرز رفتن روان آبهای سطحی و تامین رطوبت کافی برای گیاهان استفاده شود.
4-توصیه می شود دستگاه های اجرایی(متولی فضای سبز)برای سهولت در پیاده کردن برنامه های مورد نظر در این رابطه با اکولوژیستها،خاکشناسان و متخصصین طراحی منظر،مشورت های لازم را بعمل آورند.
5-پیشنهاد می گردد بخش های خصوصی،در تولید نهال و بذر و عملیات اجرایی منظر سازی با استفاده از گیاهان مقاوم به خشکی ،در مسیر جاده ها و بزرگراه ها و فضاهای سبز شهری مشارکت داده شوند و از طریق دستگاههای ذیربط مورد حمایت قرار گیرند.

فهرست منابع:

1-اصغری،حمید رضا 1374،بررسی شرایط زیستگاهی ترکیب شرایط زیستگاهی ترکیب سنی و الگوی پراکنش گیاه قیچ در منطقه توران (جنوب شرقی شاهرود)،مجله پژهش و سازندگی شماره 26
2-ثابتی،حبیب ا... 1341،اقالیم حیاتی ایران،انتشارات دانشگاه تهران.
3-لقمان،حسین 1370،بررسی طرح حرم تا حرم درختکاری جنات یک،موسسه تحقیقات جنگلها و مراتع
4-مهاجر شجاعی،محمد حسن 1364،ارزیابی منابع و بررسی گونه های مناطق خشک و نیمه خشک.

 1-  (عضو هیأت علمی مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی خراسان)

    مشهد – جاده سنتو – مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی خراسان -صندوق پستی488     تلفن:3400301-4   همراه :09155130255   نمابر : 3400390
2-  کارشناس ارشد پژوهشی  و قائم مقام معاونت خدمات شهری شهرداری مشهد .
- عضو هیات علمی مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی خراسان